[zaloguj się]
[pdf]

PSZCZOŁA (179) sb f

pczoła (90), pszczoła (89); pczoła March1, BierEz (6), PatKaz III, Mymer1, BartBydg, BielŻyw, BielŻywGlab (2), GlabGad (2), MiechGlab (3), March3 (2), RejPs, KromRozm I, LubPs, RejWiz (12), RejZwierz (4), BibRadz (2), BielKron (4), RejZwierc (16), BielSpr, BiałKaz, ModrzBaz (2), CzechEp (2), GostGosp (2), SarnStat, PudłDydo; pszczoła Leop, UstPraw (2), Mącz (30), SienLek (11), WujJud, StryjWjaz, CzechRozm (2), SkarJedn, KochOdpr, KochPs, SkarŻyw (5), StryjKron (2), ZapKościer (2), KochFr (7), GrochKal, GrabPospR, KmitaSpit (2), SkarKaz, CzahTr, SkarKazSej, KlonFlis, SapEpit; pczoła : pszczoła ZapWar (1:1), Murm (1:1), FalZioł (13:7), LibLeg (2:2), BudBib (1:1), Calep (1:1).

o oraz a jasne (w tym w o 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N pszczoła pszczoły
G pszczoły pszczół
D pczele pszczoł(o)m, pczołåm
A pczołę pszczoły
I pszczołami
L pczoł(a)ch, pszczel(e)ch
V pszczoły

sg N pszczoła (33). ◊ G pszczoły (6). ◊ D pczele (2). ◊ A pczołę (1). ◊ pl N pszczoły (73). ◊ G pszczół (34); -ół (13), -oł (1), -(o)ł (20); -ół : -oł Mącz (8:1). ◊ D pszczoł(o)m (3) RejWiz, BielKron, SkarŻyw, pczołåm (1) RejZwierc. ◊ A pszczoły (17). ◊ I pszczołami (6); -ami (4), -(a)mi (2). ◊ L pczoł(a)ch (1) BielŻywGlab, pszczel(e)ch (1) WujJud. ◊ V pszczoły (1).

Sł stp: pszczoła, pczoła, Cn: pszczoła, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: pszczoła.

zool. Apis mellifica (mellifera) L. (Rost); owad z rodziny pszczół (Apidae); często jako symbol pracowitości, pilności, biegłości w sztuce, doskonale zorganizowanego państwa; apis Murm, Mymer1, BartBydg, Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; bugones Mącz, Calep, Cn; melissa Mącz, Cn (179): Pcżołá gdy miod vdziáłáłá/ Bogu go ofiárowáłá. BierEz L; Komor źimie kiedy vmarzł/ Y coby iadł iuż nie nálazł: Do pcżoł ſie nędznik pokuśił/ Zaby żywnośći vprośił. BierEz S2, Lv, R, S2; Iakom ya Robothlyvemu Ianowy Mnynarzouy [!] sxyashyanycz xyashączemu Nyewylupyl pczol ZapWar 1522 nr 2267; Teſz wzwyerzątkach uydzymy yſz ſyą ych uyele poczyna y rodzy przeſz matky y zlączenya yako uągorz kthory matky nyema bo uchem poczyna y plod rodzy/ pczoly ktore ſyą zmatek krom oczczow rodzą PatKaz III 102v; Murm 96; Mymer1 27v; PCżoła ieſt robacżek ſlachetny á lataiący. FalZioł IV 27c; Dwoię rzecż Pcżoły ſprawuią A barzo pożytecżną, Miod y Woſk. FalZioł IV 27d; Powiadaią iże [osa] ſie rodzi z ſcierwu oſlowego, Iako ſzcżmiel z Mulego, Sirſzeń z końſkiego/ á Pſzcżoła z wołowego ſcirwu, Wſzakoſz w tych ſtronach gdzie Oſlow niemaſz ani Mułow muſzą ſie rodzić inaczey gdyſz y Pcżoły v nas nie z mięſa pochodzą. FalZioł IV 28c; MVcha ieſt robak lotny ktori iako y pſzcżoła bęcży: gdy leci. FalZioł IV 28d, +7b, *3c, I 52b, IV 27c, d, 28c, 29a; Temuto Platonowi (iakoż Valerius piſze) gdi ieſzcże był w kolebce, na vſta pczoły miod kładły, znamionuiąc zoſobna ſłodkoſć mowy iego. BielŻyw 79; BielŻywGlab nlb 11 [2 r.]; Przydawa ſie cżęſtokroć iż wiele pcżoł czudzych prylatuie [!] domowe wyganiaiąc, tak iż wieſniaci broniąc ſwych, muſzą opce topić y zadławiać abi tak ony domowe dobrowolno robiły MiechGlab 77, **4v; Takiez wziemy y wpanstwye naſchim po obudwu stronam Rzeki dnyestru [...] zaden zwolochow pomyeskanya sobie nyema myecz sstadi, zbidlem, any ze pczolamy LibLeg 6/79; Item czo sye doticze Pczol wpasyekach tich [Tatarzy białogrodzcy i oczakowscy] wybyly trzi thiſyącze y polpyetaſtha a myodv gotowego polczwartaſtha rączek LibLeg 11/102, 6/160; RejWiz 13v [2 r.], 56 marg, Cc8v; A zá drzewo ze pſzczołámi kto ie vtnie grzywná ſtronie á ſądowi druga. UstPraw E4; PChłá źimie miedzy pcżoły/ do vlá polázłá/ [...] Y rzekłá ſtárſzey Pcżele/ by ią przechowáłá RejZwierz 121, 117; Ktore [córki króla Krety, Melissa i Amalteja] gdy go [Jowisza] wzyęły/ chowáły go miedzy ſkáłámi w gorze/ áby płácżu nie ſłycháć było/ w bębny biły y w dzwonki dzwoniły/ á ná then głos Pcżoły mu miod ná vſtá nośiły. (marg) Pcżoły. (–) A gdy potym ten Iowiſz sſtał ſie nawyzſzym bogiem/ zá ich dobrodzyeyſtwo dał tę moc Pcżołom/ iż bez złącżenia przyrodzonego nád ine płodzą ſie. BielKron 20v, 24v; Bombus, Dzwięk/ álbo ſzum od pſzczół/ álbo/ od trąb. Mącz 26a; Nullus otio perit dies apibus, Zadnego dniá pſzczoły nie prożnuyą. Mącz 105b; Fucus, genus apis sine aculeo, Trąd to yeſt/ rodzay pſzczół niedoskonáłych/ które nie mayą żądłá á ná miód też nyc nie robią. Mącz 138c; Mellificant apes erit magna copia mellis, Pilnie pſzczoły robią będzie miedźno/ álbo miodowo. Mącz 214a; Ne novae soboles diffugiant, Aby ſie młody przypłodek pſzczół nie rozlećiał. Mącz 397d, 12a [2 r.], 27d, 133b, 213d, 214a (21); Prochu z vlá pod pſzczołámi/ y prochu z Nacemrzyą/ krwie końſkiey/ drożdży oleiowych/ weſpoł zmiéſzawſzy/ ná dźiwé mięſo przyłoż. SienLek 158v, 47v, 148, 169, 178, 179v [2 r.]; Bo bierzeć też pcżołá y ná ſmiecioch y ná gnoiu y ná błocie/ ále coż bierze? pierzgę ktora ſie ni nacż przygodzić nie może: á s potrzebnych ziołek tedy zbiera wdzięcżny á potrzebny miod. RejZwierc 24; ABowiem poććiwy á rozważny cżłowiek á ſercá záwżdy wſpaniłego/ ieſth podobien ku onemu pięknemu drzewu miedzy drobną ſzeliną ſtoiącemu/ ná ktorym y ptacy ſie gnieżdzą/ y pcżoły oſiadáią/ y pod nim ſie rozlicżne źwirzętá chłodzą RejZwierc 143v, Bv, 108v [2 r.], 236, Bbb3; Temu ſie w pſzcżelech/ temu w żorawiách/ y w inſzych źwierzętách przypátrzyć możećie. Ze máią iednę głowę/ wodzá iednego/ ktorego náśláduią. WujJud 123v; y pſcżołá rozdrażniona bárzo ſzkodliwie żądłem obraża. CzechRozm 242; ModrzBaz 126 [2 r.]; SkarJedn 54; Pcżoły pcżołę zá wodzá, oſy oſę máią CzechEp 417; ZapKościer 1583/37 [2 r.]; Ná pſczoły Budziwiſkié [= z majątku Budziwiszki] do Iego mil: P. W. Wilenskiego. KochFr 77; (nagł) Do pſczół. (–) POwiédzćie piękné pſczoły/ wſzák wam ná tym máło/ Co was tu mimo vle do izby wegnáło? (nagł) Odpowiédz. (–) DLa piiánic [...]/ czuiem tu miód w domu. KochFr 78; Calep 80a, 142a; SarnStat 1310; GrabPospR L3v; KmitaSpit C2, C5v; Máła rzecz miedzy robaczkámi pſzczołá/ mowi Mędrzec/ á początkiem ſłodkośći ieſt owoc iey [Eccli 11/3]. kto ná iey robotę/ dowćip/ pilność/ porządek/ pożytek woſku y miodu nie pátrzy/ prędko ią wzgárdźi. SkarKaz 84a; SkarKazSej 690b; [Iáko á kiedy miod pſzcżołam podbieráć álbo łaźbić. Cresc 1571 605 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (6): FalZioł I 144b; Cżemu pcżoły, oſi, muchy, y inſze robacztwa ta⟨k⟩owy głos ⟨d⟩aią chocia ſą bez płuc GlabGad D, E5; Entoma, Latine, Insecta, Wſzelákie robáctwo/ yáko ſą Muchy/ Oſy/ Bąki/ Krówki/ Pſzczoły/ które ſie głową od drugiey częśćy ciáłá dzielą. Mącz 104b; Examen, Roy pſzczół/ os/ álbo też ſzerſzeniów. Mącz 110a; A ná koniec namázawſzy go [Marka Aretuzjańskiego] miodem/ y tłuſtą polewką polawſzy/ w koſzu wzgorę záwieśili/ pſzcżołom go/ oſſom/ y robáctwu rozmáitemu do kąſania y ſzcżypánia podáiąc. SkarŻyw 274.

W porównaniach (30): RejPs 173v; LubPs aa3v; Tákież miłe żołnierſtwo choć ſie odrzekáią/ Niechayżeć iedno kędy workiem zábrząkáią/ Prętko ſie záſię zlecą by do miodu pcżoły RejWiz 13v; Iuż więc wſzytki trudnośći zá tą ſpráwą márną/ Zewſzech ſtron zá nędznikiem by pcżoły ſie gárną. RejWiz 136v, 123v, 178v; A thák wyſſedſſy Amorrheus/ ktory mieſzkał ná tám tych gorách/ podkawſſy ſie ſwámi/ (poráźył was) y gonił iáko zwykli pſcżoły gonić Leop Deut 1/44; BibRadz Deut 1/44; Bo ſie iuż ow [poczciwy a rozważny człowiek] áni ſtráchu/ áni żadnego niebeſpiecżeńſthwá nie boi/ [...] ſzcżęſcie v niego iáko roy pcżoł/ ktory gdy do kogo przyleći wolno mu záſię y oſieść y odlecieć. RejZwierc 143v; Oſtąpili mię iáko pcżoły/ pogáſli iáko ogień ćierzniowy BudBib Ps 117/12 [przekład tego samego tekstu: RejPs, LubPs, KochPs]; Ieſliſz głoſu moiego słucháć nie będziećie/ záiſte ten ták wielki y gęſty lud ktory bęcży iáko roy pſzcżoł w málucżki ſię pocżet obroći BudBib Bar 2/26; StryjWjaz B3v; CzechRozm 254v; KochPs 178; O kimkolwiek pobożnym y świątobliwość iáką żywotá prowádzącym/ [św. Antoni] vſłyſzał/ tám bieżał/ iáko pſczołá/ miod cnot rozmáitych zkáżdego kwiećia zbieráiąc. SkarŻyw 56; Zbiegáli ſię do iego [św. Jana Ewangelisty] więzienia/ w ktorym był poſadzon/ Chrześćiánie/ á iáko pſzcżoły z onego vlá táiemnic Bożych/ miod ſłodkiey náuki bráli SkarŻyw 408, 130; Ale kto vſtáwicznie leży nád liczmany/ Tylko tego ſłucháiąc gdźie przedáyné łany: Ten równie iáko pſczołá plaſtry w vl vkłada/ A drugi/ nic nie robiąc/ miód gotowy iada. KochFr 20; GrochKal 25; GDy ſzcżeśćie płuży dobrze/ W ten cżás przyiaćioł ſzcżodrze. Iáko piaſku ná morzu iáko y pſcżoł w roiu/ Y iáko w Oceanie wielkim pełno zdroiu. CzahTr H4v; PudłDydo B. Cf »jako pszczoły się roją«.

W charakterystycznych połączeniach: martwe p(sz)czoły(-a), młode (2), pomarłe (umarła) (2), stare; pczoły w pasiekach; przypłodek pszczoł; pożytki z pczoły (2); ule z pszczołami; p(sz)czoła(-y) daje miod, osiadają, pomrą, po powietrzu latają; pszczoły opatrzować, wyłupić.

Przysłowia: March1 A3v [idem] March3 V2 cf »pczoły podrzazować«.

Ale też ná yedney łące pczołá myod/ á páyąk yad wſyę byerze/ wedle przyrodzenya ſwego. KromRozm I N2; [Páiąk iádu ſzuka/ ále pſzczołá miodu. SkarKaz 331a].

Nigdy ptzołá vmárła niedáie miodu. March3 V6v.

Frazy: »(jak(o), jakoby, by) pszczoły się roją; jako (a. by) pczoły się roić, się broić« [w tym: w porównaniach (9)] = exundant novis fetibus apes, vernant apes Cn [szyk zmienny] (5;4:1): Pátrząc ony nędznice/ bárzo ſie lękáią/ Wiercąc ſie niebożątká/ á ſtráſzliwie ſtoią/ Iáko pcżoły ná wioſnę/ kiedy ſie w wiátr roią. RejWiz 167v, 66; toć ſzkodá/ gdzye ták helmy ſtoią/ A márnie zárdzewiawſzy/ pcżoły ſie w nie roią. RejZwierz 117; A ták dziwny ſwiát á záwikłány záwżdy ſzumi á hucży około łbow ludzkich/ że ſzum záwżdy około vſzu iákoby ſie pcżoły roiły. RejZwierc 100v; Ludzie ná ſwiecie by pcżoły ſie broią/ Bęcżą kąſáiącz gdy ſie kogo boią. RejZwierc 225v, 269v [2 r.]; BielSpr b2; StryjKron 255; Zewſząd widzę gmin wielki/ zacni ludźie ſtoią/ Iáko kiedy ſię pſzcżoły pięknym wieńcem roią. SapEpit A3v.

»pszczoła ukąsi (a. kąsa), uje (a. ujada); ukąszenie, ukąszony od pczoły« [szyk zmienny] (8:3;2:1): Niedźwieć gdy vlá dobywał/ A miod z niego wyiadáć chćiał: Pcżołá go iedná viádłá/ Ktora nań pierwey przypádłá. BierEz O4; Y też naſienie [wysokiego ślazu] z oliwą zmieſzane: przyłożone na mieſce vkąſzenia weżowego [!]/ pomaga. Takież kogo pcżoła vkaſi [!] tym vlecżyſz zawſze. FalZioł I 2d; Albo też vcżynyſz plaſtr ſtey to macierzey duſzki á z oczthem á thego przyłożyſz na mieſthcze vkąſzone od pcżoły albo od oſy FalZioł I [138]d; [łajno wołowe] Vkhąſzenie też od pcżoły albo od ſzerſzenia, od oſy, od ſzcżmiela: lecżi FalZioł I 144b; Krowiniecz theż pomaga gdy pcżoła albo oſa vje FalZioł IV 5b, *4f, II 13b, IV 28c; Chceſzli by ćię pſzczoły niekąſáły/ miey przy ſobie nos [= dziób] dźięćiołow y żołny gdy miod wybieraſz. SienLek 154, 154, S[ss]4v; RejZwierc A2v; BiałKaz M2; SkarŻyw 527; [Niedbay choć pcżołá kąſa byleś miodu doſtał KołakWiek C (Linde)].

»pszczoły miod zbierają (a. biorą), noszą« [szyk zmienny] (5:2): KromRozm I N2; Dobryć miod pcżołom bywa kiedy gi zbieráią/ A wżdy widziſz dla niego iż gárdłá dawáią. RejWiz 48, 50; locus mellificus, Mieyſce ná którym wrzos y kwiecia doſić rośćie/ z którego pſzczoły miód zbieráyą. Mącz 214a; Ták nie dla ſiebie w Iárzmie robią woły/ Nie ſobie biedne miod zbieráią pſczoły StryjKron 279; Pewnieyſza tu [we dworze] źwierzyná/ gdźie pełné piwnice/ Albo gdźie pſczoły noſzą miód zá okiennice. KochFr 77, 43.

Zwroty: »pszczoły podbierać; podbieranie pszczoł« = castrare alvearia, fructum colligere ex alveis apiariis Cn (1;2): Vindemia mellis, Podbieránie pſzczoł zbieránie miodu. Mącz [497]d, 213d, 214a.

»pczoły podrzazować« = wycinać z ula dolną część plastrów z miodem (2): Kto pczoły rad podrżázuie/ ten ſwoy pálec oblizuie. March1 A3v [idem] March3 V2.

Wyrażenia: »hyblejskie pszczoły« = pszczoły z góry na wschodnim wybrzeżu Sycylii, słynącej w starożytności z obfitości pszczół; stąd pochodzi znakomity miód hyblejski sławiony przez poetów (1): A po tych Stároſtowie/ y paniętá możne/ Iák Hybleyſkich pſzcżoł roie/ pocżty wiedli rozne. StryjWjaz B3v.

»pszczoły jarzęce« = pszczoły z młodego roju (1): Gdy koniowi nogi opuchną/ Weźmi miodu pſzczół iárzęcych/ mąki pſzenicznéy/ kminu tártégo/ to weſpoł zmiéſzawſzy/ ćiepło tym koniowi nogi opuchłé pomázuy. SienLek 175.

»osadzone pszczoły« (1): a ſewſzy yego [pewnego ziemianina] wzietho dziewieczdzieſiath duſch lyvdv a dwieſczie ſwierzep y dwathiſſiacza oſſadzonich psczol LibLeg 10/58v.

»pień pszczoł« (1): Iakom ya nyeszayala czterýdzyesczy bidla Rogatego [...] anym wszyala cztery dzyesczy pnyow pszczol ZapWar 1524 nr 2314.

»pszczoły podkurzone« (1): Słyſzałby był tám ránnych pod końmi ſtękánie/ Obaczyłby y ſzykow roznych nácieránie/ Ano iák kiedy owo pſzczoły podkurzone/ Roią ſię/ álbo wáły Morskie záburzone. StryjKron 255.

»pracowite, robotne pszczoły« (1:1): Iáko więc ku látu Robotne pſzcżoły w vlu ſzemrzą/ kiedy wodzá Nowego oglądáły/ á chęć náſtąpiłá Od máćior ſie wynośic/ y nowe zacżynáć Goſpodárſtwo: ſzmer z vlu/ y rozruch kryiomy. Táki dźwięk tám ná ten cżás wſtał był miedzy ludzmi KochOdpr B4v; Z mégo [tj. lipy] wonnégo kwiátu prácowité pſczoły Biorą miód/ który potym ſzláchći páńſkié ſtoły. KochFr 43.

»roj pszczoł« = examen apum Murm, BartBydg, Miech, PolAnt; apum congregatio BartBydg; examen, populus, uva Mącz [szyk 9:2] (11): Examen apum Eyn bynnen hauffen. Roy pſczoł. Murm 97; BartBydg 53; MiechGlab 77; BibRadz Iudic 14/8; Mącz 110a, 312b, 511b; RejZwierc 143v; BudBib Bar 2/26; StryjWjaz B3v; PAtrzay iáko płodnych pſczół nieſłycháné roie Okłádły/ zacny pánie/ miodem śćiány twoie. Dobry to znák/ [...] Ze doſtátek/ y wieczné potomſtwo w twym domu. KochFr 77.

»pczoły ulewnicze« = pszczoły hodowane w ulach (2): Pcżoły vlewnicże przy káżdym rządnym folwárku máią bydź: chmielnik tákże/ y gołębieniec. GostGosp 8; Pcżoł vlewnicż áby przy domiech nie ſtáwiáli/ dla ogniá. GostGosp 167.

Szeregi: »pszczoły albo (i) miod; roj pczoł i z miodem« = examen apum et mel PolAnt [szyk 2:1] (2;1): Pozwał Ian Piotrá do práwá/ iż Piotr pſzczoły álbo miod pokrádł w nocy/ y wnioſł gi w ſwoy dom UstPraw I3; A wroćiwſzy ſie [Samson] po kilku dni áby ią [niewiastę filistyńską] poiął/ zſthąpił chcąc oglądáć on śćierw lwi/ á nálazł w nim roy pczoł y z miodem. BibRadz Iudic 14/8; Mącz 213d.

»mrowka i pszczoła« (1): Tákowy dowćip lichemu źwierzątku/ W ták máłe ćiałko Pan BOG wlał z pocżątku/ Y goſpodárſtwá vcżą nas też zgołá/ Mrowká y Pſzcżołá. KlonFlis E3v.

»pszczoła albo osa« [szyk 3:2] (5): Oſſa albo pſzcżoła gdy vkąſi, thedy bywa ſpuchnienie gorącze á cżyrwone FalZioł IV 28c; Przeciw temu iadowi oſſi albo pſzczoły/ dobrze ieſt emplaſtr z poletu zwiercianego na bolenie przykładać. FalZioł IV 28d, *4f, I [138]d, IV 5b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

W przen (1): A iákom widział ná iednym zacnym domie ty wirſzyki nápiſáne: Sobiem k woli budował ſzácuy iáko racżyſz/ A ná ſwym więc popráwiſz co nie k myſli bacżyſz. Tákże ia też tego [tj. poprawienia tekstu] káżdemu ſnádnie dopuſzcżam. A też Pcżołá nie ták ſzkodliwie vkąśi iáko śirſzeń. Pcżołam tedy o tym ia bęcżeć dopuſzcżam. RejZwierc A2v.
Przen (2):
Frazy: »noszą miod pczoły« (1): (nagł) Swiát ſie roi iáko pcżoły. (–) ABowiem tám w tey ordzie by pcżoły ſie roią/ A bártniká s powrozem też ſie drudzy boią/ Bo y s cudzey komory noſzą miod ty pcżoły/ Kiedy więc po ſwey myſli roſpuſzcżą ſokoły. RejZwierc 269v.

»pczoły spadną« = umrą (1): Bo ieſlić mátká [tj. ojczyzna] zginie/ pcżoły pewnie ſpádną/ A gdy vlá nie sſtánie/ gdzie ſie dziać nie zgádną. RejZwierc 253.

Cf PSZCZOŁOŁUPCA

MPi