Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWYSZONY

Następne hasło: PRZEWYSZSZAJĄCY »

PRZEWYSZSZAĆ (133) vb impf

przewyszszać (45), przewyższać (37), przewyszać (28), przewysszać (23); przewyszszać HistJóz (2), HistAl (2), MurzHist, MurzNT (2), KromRozm II, KromRozm III (2), OrzRozm, StryjWjaz (3); przewyższać BierEz (2), BierRozm, OrzQuin (2), GrzepGeom (3), BiałKat, KuczbKat, WujJud, CzechRozm (6), KochTr, GrabowSet (2), WujNT (7); przewyszać PatKaz III (4), MiechGlab, RejKup, Leop, HistRzym, MycPrz, Calep (8), CzahTr (2); przewysszać PatKaz I, BartBydg, FalZiołUng, BielŻyw (2), BielŻywGlab, BielKom, LubPs (2), StryjKron (3), SarnStat; przewyszszać : przewyższać : przewyszać : przewysszać FalZioł (2:–:1:1), BibRadz (1:3:–:3), BielKron (8:1:3:3), KwiatKsiąż (2:–:1), Mącz (17:–:3), BudBib (1:2:–:3), ModrzBaz (–:4:1).

e oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przewyszszać
praes
	sg	pl
1	przewyszszåm	przewyższåmy
2	przewyszåsz	przewyszszåcie
3	przewyszszå	przewyszszają

praet
	sg		pl
3	m	przewyszszåł	m pers	przewyszszali
	f	przewyszszała	m an	przewyszszali
	n	przewyszszało	subst	przewyszszały

fut
	sg
2	m	przewyższać będziesz

imperativus
	sg
3	niech przewyższå

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przewyszåł	m pers	by przewyższali
3	f	by przewyższała	m an

inf przewyszszać (13). ◊ praes 1 sg przewyszszåm (11). ◊ 2 sg przewyszåsz (3). ◊ 3 sg przewyszszå (59). ◊ 1 pl przewyższåmy (2). ◊ 2 pl przewyszszåcie (2). ◊ 3 pl przewyszszają (10). ◊ praet 3 sg m przewyszszåł (8). f przewyszszała (6). n przewyszszało (3). ◊ 3 pl m pers przewyszszali (3). m an przewyszszali (1) [cum N pl: ptacy]. subst przewyszszały (3). ◊ fut 2 sg m przewyższać będziesz (1). ◊ imp 3 sg niech przewyższå (1). ◊ con 3 sg m by przewyszåł (1). f by przewyższała (1). ◊ 3 pl m pers by przewyższali (3). ◊ part praes act przewysszając (1).

Sł stp: przewyszszać, przewyszać, Cn: przewyższam, Linde XVIII w.: przewyższać s.v. przewyższyć.

Znaczenia

1. Być wyższym, górować pod jakimś względem (123)
- a. Pod względem cech fizycznych (21)
  - α. Być większym (13)
    - αα. Pod względem wysokości, wzrostu (5)
      - Przen (3)
    - ββ. Pod względem rozmiarów, wielkości (5)
      - ααα. O wielkościach geometrycznych (3)
    - γγ. Pod względem ilości, liczebności (3)
  - β. Mieć czegoś a. kogoś więcej a. mieć coś większego (4)
  - γ. Mieć jakąś cechę bardziej intensywną (3)
- b. Pod względem cechy podległej ocenie, wartościującej (102)
  - α. W ocenie moralnej, religijnej, społecznej itp. (85)
    - αα. O cechach pozytywnych: być lepszym, potężniejszym, ważniejszym itp. (80)
    - ββ. O cechach negatywnych: być gorszym (5)
  - β. W ocenie materialnej: być cenniejszym, kosztowniejszym (5)
2. Przekraczać w czymś pewien poziom, możliwości (8)
3. Proponować wyższą cenę (1)
4. [Dawać (tj. płacić) więcej (o daninach)]
5. Dawać pierwszeństwo, woleć (1)

1. Być wyższym, górować pod jakimś względem; pr(a)ecellere HistAl, Vulg, Mącz, Calep; excellere Miech, Mącz, Modrz, Cn; superare HistAl, Modrz, Calep, Cn; praeminere Mącz, Modrz, Cn; anteire, praecedere, praestare Mącz, Calep, Cn; antecellere Modrz, Calep, Cn; praepollere Mącz, Calep; ex(s)uperare Mącz, Cn; antecedere, eminere Calep, Cn; excedere HistAl; abundare super [aliquem], melior esse PolAnt; pluris esse, praepondere Mącz; superaxaltare Vulg; transcedere JanStat; antepollere, antestare, antevenire, evincere, praegredi, praeterire, supercurrere, supereminere, vincere Cn [w tym: kogo (45), co (53) (w tym: żywotne (6)); kim, czym (38)] (123):

a. Pod względem cech fizycznych (21): iáko deſzcz przewysſza kropki/ á ogień dym/ tákći więczſza miárá/ ktora przeſzłá. BudBib 4.Esdr 4/48.

α. Być większym (13):

αα. Pod względem wysokości, wzrostu (5): MAchomet [...]/ kthory [...] obległ Konſtántynopole [...] wieże drzewiáne nád miáſtem zdziáławſzy ktore przewiſſſzáły mury ze wſzytkich ſie ſtron záſádził BielKron 251.

Zwrot: »wzrostem przewyższać« (1): Saul krolem zoſtáć miał/ gdyż był vroſłym mężem/ ktory wzroſtem inne Izráelcżyki prżewyżſzał CzechRozm 139.

Przen (3): Rzekłem Pánie ieſtem záwſtydzon/ á ſrom mię oblicżnośći twoiey. Bo grzechy náſze przewyżſzáią głowy náſze/ wyſtępki áſz do niebá dotykáią BudBib 3.Esdr 8/74[76]; Chwalćie ſpoł zemną/ Páná/ ludźie święći/ [...] Ze dobroć iego/ niebioſá przewyżſza GrabowSet B4.

Zwrot: »wszytki rzeczy przewyższać« (1): Powiádáiąc proſtakom/ ſwą roſtropną mową/ Iż mądrość wſzytki rzecży/ przewyzſza ſwą głową BielKom B4.

ββ. Pod względem rozmiarów, wielkości (5):

[przewyszać od czego czym [= o ile]: Do których pól przydarto nowin barzo wiele, pokopano chrusty, pastwiska i przyłączono po części do kożdego folwarku, tak iż jedno pole od drugiego mało czym przewysza. LustrRaw 1564/75.]

Zwrot: »przewyższać wielkością« (2): Powiádał też iż widźieli táką rybę wielką/ iż przewyzſzáłá wielkośćią ich okręty BielKron 452v, 452v.

ααα. O wielkościach geometrycznych [w czym] (3): Linea przewyżſza Punkt w tym/ że ieſt długa. A Superficies przewyżſza Linią w tym/ że ieſt ſzéroka. Corpus záśię przewyżſza Superficiem w tym/ że ieſt miążſzé. GrzepGeom Cv.

γγ. Pod względem ilości, liczebności (3): iako przy ktorich rzecżach [...] ogień żywiołny panuie, Iako gorzkoſć kąſanie ſpołem/ [...] albo ſlodkoſć y gorzkoſć/ też nie gdy [lege: niegdy ‘niekiedy’] ſama ſlodkoſć albo ſlonoſć przewyſſza. FalZioł [*7]; A gdy prochy zamek zápaliły/ muſiáłá ſie Moſkwá s niego ſypáć: tám wielki lud pobrano/ [...] iż máło nie przewyſzſzáli więźniowie náſzych. BielKron 423v. [Cf też b.αα. BielKron 308, StryjKron 497.]

przewyszszać ile [= o ile] (1): Poſpolſtwo przewyſzſzáło inſze dwieſcie tyſiąc/ Autor Arytmetyki zmiliłby ich licżąc StryjWjaz B4.

β. Mieć czegoś a. kogoś więcej a. mieć coś większego (4): Ośieł niegdy wieprzá vźrzał/ A głupie śię ták z niego śmiał: A toli vſzy krotkie maſz/ Ale mię kielcy przewyżſzaſz. BierEz M3; BielKron 271; Wſzyſtkie inſze kráiny Moſkiewſkie Rezáńſkie Xięſtwo hoynośćią żywnośći y vrodzáiem Zboża/ Miodow/ Zwierzu/ Bydła/ y Ryb rzecznych y ieziornych przewyzſza StryjKron 395.

W połączeniu z liczebnikiem krotnym (1): Szweckie kroleſtwo dwoiáko przewyſzſſa Nordweyſkie/ ludem/ wielkośćią źiemie/ y pożytki BielKron 293v.

γ. Mieć jakąś cechę bardziej intensywną (3): ábowiem iáko Gránat wſzytki pochodnie ogniſthe ſwą iáſnoſcią przewyſzſza/ y wſzytki inſze kámienie cżerwonoſcią przechodzi/ ták zależy ná krola áby był cżyſty/ iaſny w cnotach/ á w ſromiezliwoſći cżerwony HistAl G3v; Mącz 419c.

przewyszszać w czym (1): Ieſt [gumi] ciepłe y ſuche w cżwartym ſtopniu/ A dla thego wſzytki Gumnata w gorączoſci przyrodzoney przewyſzſza FalZioł III [3²]d.

b. Pod względem cechy podległej ocenie, wartościującej (102): było też tam doſytz ptakow tzyſcye ſpyewaiących ktorzy przewyſzſzali wſzytky rodzaie vweſelaiących gędzcow HistJóz B3v; BibRadz I 1d marg; BielKron 81v, 243v, 278v; OrzQuin Q3v; żeć w oboim Teſtámenćie ieſt y pohámowánie z groźbą y z boiáźnią/ y náucżenie z miłośćią/ ácżkolwiek w ſtárym zakonie boiáźń/ á w nowym miłość przewyżſza. WujJud 79; Ktory [Chrystus] przeto názwan ieſt chlebem Nádiſtotnym/ iż przewyżſza wſzytkie iſtnośći/ y wſzytko ſtworzenie. WujNT 27, Iac 2/13.

Zwrot: »zacnie(j), daleko przewyszszać« (2:1): [pisma święte] Są ſzkołą y ćwicżeniem wſzytkiey mądrośći/ ktora zacnie przewyzſza káżdy dowćip rozumu ludzkiego BibRadz *3v; Caeteris animantibus plurimum praestat, Dáleko przewyſzſza ynſze zwierzętá. Mącz 419b; CzechRozm 111.

α. W ocenie moralnej, religijnej, społecznej itp. (85):

αα. O cechach pozytywnych: być lepszym, potężniejszym, ważniejszym itp. (80): PatKaz III 96 [2 r.], 117; ale w mocy y w walecżney zwycżaynoſci [wojsko tatarskie] daleko ſprawnieyſze nad naſze/ kak [!] ieden huph Tatarſki wſzytkie polſkie przewyſzał MiechGlab 10; Iżci oni [ubodzy] są nad ludzi, Ktorzy trzymają krolestwa W dostatku wszego bogactwa Bo ci ine przewyższają, Rozkoszniejszy żywot mają [bo nie muszą się bać o swoje bogactwa] BierRozm 5; MurzNT Matth 12/12, k. 23v marg; KromRozm III P3v; LubPs M2v marg, ff marg; Leop Rom 3/9; BibRadz Matth 10/31; iż Náuká á mądrość Krolewſka przewyſzſza y z kloby ſwey wybija/ wſzytki náuki y mądrośći ludzkie OrzRozm A2v; Podkánie mężne Węgrzy vcżynili/ ogromna ſtocżká z obu ſtron byłá/ mężnośćią Węgrowie/ wielkośćią Thurcy przewyſzaią. BielKron 308, 155v, 214; KwiatKsiąż C2; Praestat tamen ingenio alius alium, Przewiſzſza yeden drugiego dofćipem. Mącz 419c, 44c, 46b, c, 104d [2 r.], 207b (12); OrzQuin Q3v; [Wespazjan] miał piękną dziewkę/ imieniem Agláes/ á thá wſzyſtkie ine ſwą kraſą przewyſzáłá HistRzym 102v; BudBib 1.Mach 3/30; MycPrz II C4v; StryjWjaz A2v; Iż [Jezus] Moyżeſzá y wſzytki Proroki/ Pátryárchy/ Krole/ Sędzie Anioły/ przewyżſza CzechRozm 9, 8v, 106, 107; Záiſte ieſt to rzecż cżłowieká głupiego [...] mieć ſerce przećiwko drugim wyniosłe [...]: gdyż żadną cnotą inſzych nieprzewyżſzamy/ ktorąby tákże drudzy nas nieprzewyżſzáli. ModrzBaz 58, 56, 57v, 112v; KochTr 19; StryjKron 497, 732; Calep 74a, 75a, 382b, 401a, 829a, 837b, 840a; A pokoy Chriſtuſow niech przewyżſza w ſercách wáſzych WujNT Col 3/15, s. 527; CzahTr B3.

przewyszać z czego (1): yſz przeuyſſa panny maryey poſzwyączenye ynſzych wſzytkych Naprzod ſprątkoſzczy czaſu [...] Uthore [lege: wtore] [...] PatKaz III 95v.

przewyszszać miedzy kim (1): Tákżeć Sem y Set przewyſzſzáli chwałą miedzy ludzmi BudBib Eccli 49/18.

przewyszszać w czym (11): FalZioł II 12d; w rozumie inſze przewiſſzać zda ſie wſzelkiemu rzecż barzo znamienita, zaſię nic nieumieć, á głupim być, rzecż barzo ſproſthna. BielŻywGlab nlb 14; BibRadz 3.Esdr 4/14, 2.Cor 11/23; Hac re maxime bestiis praestant quod loqui possunt, w tym naywięcey [ludzie] ynſze zwierzętá przewyſzſzáyą yſz mówić mogą. Mącz 419b, 43b, 419b [2 r.]; BiałKat 386; BudBib Eccli 49/18; Ktorych w źiemi Węgierſki tám nie przewyſzáło/ W męſtwie żadne Rycerſtwo CzahTr H; [OtwinPis 161].

W porównaniu (1): Darius krol wſzego ſwiata iako ſłoⁿce po wſzitkim ſwiecie ſwiecząc wſzitki przewyſſza BielŻyw 150.

Zwroty: »daleko (a. dalece), nierowno przewyszszać« (4:1): acz miłośierdźié boże wſzyſtkié^go świátá grżéchy nierowno przewyſzſzá MurzHist D4; BielKron 271; Mącz 236b; Skąd y to widziemy/ iáko dálece przełożeni duchowni przewyżſzáią przełożone świeckie WujNT 453, Hebr 7 arg.

»lata swe [czym] przewyszszać« = mieć zalety ponad swój wiek (2): Gdy tedy ten młodzieniaſęk [!] lata ſwe dobroćią y mądrośćią przewyſzſzał/ tedy go za dziw nieiaki temu to ſtarcowi pokazali. KwiatKsiąż E3, E2v.

Szereg: »(nie telko) zarownać (a. rowien być, a. rownać się), (albo, ale też, i) przewy(s)szać« (4): PatKaz I 5v; iż ta ſlawna Korona kxiąg żadnych ięzykiem ſwym nie maiącz [...] ſprawą/ rozumem z inſzemi narody Krzeſcijańſkiemi niethelko zarownała/ ale theż przewyſſała. FalZioł +2v; FalZiołUng V 119; Ibo animis contra vel magnum praestet Achillem, Przećſię poydę ſmiele przećiw yemu by też dobrze meżnością Achilleſowi rowien był/ álbo przewyſzał Achileſá. Mącz 419c.

ββ. O cechach negatywnych: być gorszym (5): KromRozm II pv; Y ználazłem że niewiáſtá gorzkośćią przewyżſza śmierć [amariorem morte mulierem]/ ktorey ſerce (ieſt iáko) ſieći y niewody/ á ręce iey powrozy. BudBib Eccle 7/26; Krzyż co ná mię [Bóg] włożył/ niech znoſzę ćierpliwie/ Wiedząc/ że go ma złość przewyżſza/ prawdźiwie. GrabowSet S.

przewyszszać w czym (1): wpſotliwych vcżynkach [papież Paweł III] Káligułę álbo Neroná przewyſzſzał BielKron 234.

Zwrot: »wszystkie ine przewyższać« (1): Więc ći ktorzy przychadzáli. Ezopowi ſie dziwowáli: Tákoćiem ſzkárádą twarz miał/ Iż wſzyſtkie ine przewyżſzał. BierEz Bv.

β. W ocenie materialnej: być cenniejszym, kosztowniejszym (5): Co ſie zbroy y do woyny potrzeb dotykáło/ Tákowych ſnadź y woyſko. Xerxowe nie miáło. A vbiory przeważne y koſztowne rzędy/ Snadź Kreſsuſsá ſowito przewyſzſzáły wſzędy. StryjWjaz B4v.

przewyszszać w czym (3): HistJóz B3; Tákież łożnicá iey [księżny] byłá/ iż Sálomoná ſámego w tym przewyſzſzáłá/ ktory z Libáńſkich Cedrow roſkoſzy miewał. BielKron 178. Cf Zwrot.

Zwrot: »w wielkości przewysszać« (1): które [pamiętne] ná mieyſcu onégo Czeſnégo bywa bráné/ y ieſcze to Czeſné w wielkośći przewysſza. SarnStat 817.

Szereg: »przewyszszać i przechodzić« (1): złoto záprawdę wſzitki kruſzce cudnoſcią y drogoſcią przewyſzſza y przechodzi HistAl G3v.

2. Przekraczać w czymś pewien poziom, możliwości (8):

Zwroty: »przewyszszać ([czyj], wszelki, wszystek, człowieczy, ludzki) rozum(y) (a. wszytkę miarę rozumu ludzkiego), każde mnimanie, smysł« [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (5:1:1): Mądroſcią ſwą Ariſtoteles wſzitkę miarę rozumu ludzſkiego przeuyſſał BielŻyw 90; Tam [u Boga] Laſka y ſmilowanie Przewyſſa kazde mnimanie. A on lepiey wie/ gdy pozna Czyſte ſercze/ czo więcz daċ ma. RejKup k3v; KromRozm III C; BibRadz II 103b marg, Philipp 4/7; ábowiem oná moc ktorą máią [kapłani] Ciáło y Kreẃ Páná náſzego poświącáć y ofiárowác/ [...] wſzyſtek rozum ludzki przewyżſza KuczbKat 235; A pokoy Boży ktory przewyższa wſzelki ſmyſł [quae exsuperat omnem sensum]/ niechay ſtrzeże ſerc wáſzych WujNT Philipp 4/7.

»przewysszać siły« (1): Trudnieyſzych rzecży niſzli im ſproſtáć możeſz nie pytay ſię/ á tych ktore przewysſzáią śiły twoie/ nie baday ſie głupi. BudBib Eccli 3/21.

3. Proponować wyższą cenę (1):

Zwrot: »przez cenę [kogo] przewyszać« (1): Auctio, Unde etiam ponitur pro venditione quae fit per augmentum pretii – Wiłozenie na przeday gdi przezcenę ieden drugiego przewiſzą. Calep 114b.

4. [Dawać (tj. płacić) więcej (o daninach) [co]: Których [karczem] jest in summa 13, [...] od których prowent nie jest ustawiczny. Uczynili najmem społecznem [...] mc. 5/15. A wszakże lat inszych przewyższali sumą [= sumę?] mianowitą w ten sposób, iż bywali dziesiętnicy [...] zamożni, którzy roku przeszłego [...] wymarli. LustrMalb I 61.]

5. Dawać pierwszeństwo, woleć (1): Praerogare, przewysshacz BartBydg 231b.

Synonimy: 1. celować, przebierać, przebijać, przechodzić, przeciągać, przemagać, przenaszać, przenosić, przesięgać, przeważać, przewyciężać, przodkować, uprzedzać, wynosić się.

Formacje współrdzenne cf WYSSZYĆ.

Cf PRZEWYSZSZAN, PRZEWYSZSZANIE, PRZEWYŻSZAJĄCY

LWil