Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZEMIAŁY]

Następne hasło: 2. PRZEMIANA »

1. PRZEMIANA (34) sb f

e oraz oba a jasne (w tym w pierwszym a 1 r. błędne znakowanie); przemiona z tekstu nieoznaczającego ó.

Fleksja

	sg	pl
N	przemiana	przemiany
G	przemiany
A	przemianę	przemiany
I		przemianami
L		przemianach

sg N przemiana (2). ◊ G przemiany (4). ◊ A przemianę (4) [w tym: -e (1)]. ◊ pl N przemiany (1). ◊ A przemiany (20). ◊ I przemianami (1). ◊ L przemianach (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Stanie się innym niż poprzednio w zakresie niektórych cech (4)
- a. Zmiana losu (1)
2. Zastąpienie czegoś lub kogoś czymś lub kimś innym (24)
- a. Następowanie po sobie w czasie (20)
- b. Występowanie obok siebie na powierzchni czegoś (1)
3. Oddział, zespół pracujący na zmianę w określonej kolejności (6)

1. Stanie się innym niż poprzednio w zakresie niektórych cech; vicissitudo Modrz (4): Niema przecż z świátá żáłowáć: Ktory pełen wſzelkiey złośći [...]. W ktorym tu iáko w ćiemnicy/ Iż poſnęli niemal wſzyſcy: Iże świátłośći niewidzą/ Przemiány ſie bárdzo wſtydzą. Anoć potym przemienieniu/ Przychodzą k dobremu mieniu BierEz O3v.

przemiana w czym (2): Boć tá ieſt przemiáná w rzecżách/ iż ktorzi cżęſto zwyćiężcámi bywáli/ ći też cżáſu ſwego z wyćiężeni bywáią ModrzBaz 105, 106.

a. Zmiana losu (1): Oſieł v ogrodniká był/ Gdzie wiele iadł máło robił: A iżby ſobie polepſzył/ O przemiánę Boga proſił. BierEz L2.

2. Zastąpienie czegoś lub kogoś czymś lub kimś innym; vicis (vices) Vulg, Modrz, Calag, Cn; vicissitudo Vulg, Modrz, Cn; alternatio per vices successio Cn (24): O boze oytcże niebieſki/ iako ſie to nierowná przemiana ſtala/ ſlugę mi dáno za pana [!]/ za Iezuſa Iána/ [...] ſyna Zebedeuſſzowégo OpecŻyw 148; ModrzBaz 37; Nie cżyńćie dla BOgá tego/ ábyśćie [...] w namnieyſzym ártykule Wiáry świętey [...] mieli odſtępowáć: á [...] nowe rzecży/ kwoli iákiemu Luthrowi/ [...] do myſli y ſerc wáſzych przypuſzcżáć. Albowiem tákowe przemiany/ tych co wierzą do niedowiárſtwá/ tych co nie wierzą do okrućieńſtwá przywodzą. ReszPrz 95; [CiceroKosz 70].

a. Następowanie po sobie w czasie (20):

Wyrażenia przyimkowe: »na przemiany, na przemianę« = na przemian, na zmianę, raz jeden, raz drugi; per vices Vulg, Modrz, Calag; alternis Vulg, Calag; per partes, vicissitudinis Vulg; alterna vice (vicibus alternis), in vicem, ultro citroque Calag (15:2): Leop 2.Esdr 7/3, 2.Mach 15/40; BibRadz 1.Reg 18/7; KwiatKsiąż E4v; Z dział też w dwá rzędy w rynku bito ná przemiány StryjWjaz C3v; CzechRozm 209; áby Krol opuśćiwſzy inſze mieyſcá/ nie w iednym śie tylko kochał/ ále áby śię ná káżdem mieyſcu ná przemiány okázował być Krolem z możnośćią ſwą ModrzBaz 20v, 111v, 131; Calag 154a; Ná Oceanie połnocnym báłwány Do krzywych brzegow wálą ná przemiány. KochSz B3v, B4; RybGęśli C4; WujNT Iac 1/17, 1.Cor 14/27; tedy przedśię káżdy z nich dwá koniá chowáć będźie powinien ná naiem. Vrząd mieyſki y Grodzki będźie powinien doyźrzéć/ áby té Podwody ná przemiány po tegodniu bywáły. SarnStat 973; [Iednego tego dnya ſkoru prawego. Drugiego zlevego. Na przemioną. StatNorb 41].

~ Zwrot: »odmieniać na przemianę« (1): Gdy to mowił/ kazał Sędzia przynagláć/ á mocno drzeć ćiáło z kośći iego/ odmieniáiąc Kátowniki ná przemiánę. SkarŻyw 41. ~

»w przemiany« = na przemian (2): Day mu ſwey rády/ y tarcż ſwoiey mocży/ Broń go w przemiány wednie iáko w nocy KmitaPsal A2v; Láto z Zimą w przemiány po te wſzyſtkie rok[i] RybGęśli Bv.

»w przemiany« = z kolei, natomiast (1): Priamus Heleny zawołał: „[...] Powiedzże mi, jako mam zwać Greczyna tego [...]”. Na te słowa Helena głos wyrzekła taki: „[...] To jest on Agamemnon nieprzezwyciężony. [...]” Potym widząc Ulissa, pytał miana jego: „Nuż dalej, moja dziewko, niechaj znam i tego [...]”. Na to odpowiedziała Helena w przemiany: „To jest zasię Ulisses w rozum nieprzebrany, Co sie rodził w Itace [...]” KochMon 26; [Niech drudzy w kosztownym piciu, Raj swój kładą w hojnym życiu, Drudzy w miękkim wyleganiu, Inni w lubym zalecaniu. Inni niech myślą w przemiany O strój codzień drogotkany RybWiersze 87.]

b. Występowanie obok siebie na powierzchni czegoś (1):

Wyrażenie przyimkowe: »na przemiany« (1): nádziáłáli [...] Sztuk iedwábnych modrych/ z Páwłoki/ z Kármázynu dwá kroć bárwionego/ ná przemiány/ robotą ſubtelną [opere vario et arte polymita] (pocżynili ie) Leop Ex 36/8.

3. Oddział, zespół pracujący na zmianę w określonej kolejności (6): O tich przemiánách czytay 1.Kron.24. a 10. WujNT 188 marg.

przemiana czyja [w tym: pron poss (3), G sb i pron (2)] (5): Y ſtáło ſie gdy Zacháriaſz vrząd kápłáńſki ſpráwował przed Bogiem w porząndku przemiány ſwoiey [in ordine vicis suae]/ według zwycżáiu vrzędu kápłáńſkiego Leop Luc 1/8, 1.Par 24/19, 2.Esdr 12/24; Był zá dni Herodá krolá Iudſkiego/ kápłan niektory imieniem Zácháriaſz/ z przemiány Abiego WujNT Luc 1/5, Luc 1/8.

Szereg: »przemiany a porządki (a. rządy)« (2): The ſą przemiány á porządki ich [Hae vices eorum] wedle poſlugi ich/ áby wchodzili do domu Páńſkiego/ według porządku ſwego Leop 1.Par 24/19; bráćia ich [mają śpiewać] po przemiánách á rządziech ſwoich [per vices suas]/ áby chwalili [Boga] Leop 2.Esdr 12/24; [Leop 1.Esdr 4/22 (Linde)].

Synonimy: 1. odmienienie; 2. zastąpienie; 3. porządek, rząd, zmiana.