PROBIERZ (16) sb m
probierz (16), [probirz].
o jasne, e pochylone.
Fleksja
|
sg |
pl |
N |
probiérz |
probiérze |
G |
probiérza |
probiérz(o)w |
A |
|
probiérze |
I |
probiérzem |
|
L |
probiérzu |
|
sg N probiérz (2). ◊ G probiérza (1). ◊ I probiérzem (2); -em (1), -(e)m (1). ◊ L probiérzu (2). ◊ pl N probiérze (7). ◊ [G probiérz(o)w.] ◊ A probiérze (2).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.
1.
Miernik służący za podstawę oceny czegoś; kryterium, sprawdzian;
canon Cn (6):
Bo to ieſt iáko probierz v Páná náſzego/ A by nie iego [szatana] figle nie znáćby żadnego. Kto wiernie kto niewiernie s Pánem ſie obchodzi RejWiz 136;
ReszPrz 34,
36.
Przen [na kogo] (3): Wſpomagay kędy możeſz wżdy też y drugiego. Boć ty ná nas probierze Pan tu ſpráwić racżył/ Iákie też będzye ſerce á chuć po nas bacżył. (marg) Vbodzi ſą probyerze ná bogáte. (–) RejWiz 187, Dd3v.
2.
Kamień probierczy; w porównaniu;
coticula, exhebenus, index, lapis Heraclius a. Lydius Cn (1):
Zwrot: »na probierzu probować« (1): Tymże obycżáiem możećie inſze kázde wiáry y náuki chrześćijáńſkiey ártykuły/ iáko ná probierzu złotnicżym kámieniu/ złotá probowáć/ gdy co tákowego/ co kośćioł vcży/ kácerze teráźnieyſzy/ gánić y háńbić będą ReszPrz 34.
Szereg: »probierz, złotniczy kamień« (1): ReszPrz 34 cf Zwrot.
3.
Osoba oceniająca coś, sprawdzająca;
probator Calep, JanStat, Cn; arbiter, censor, criticus, existimator, index, spectator Cn (9):
Ale w czym téż oni [dawni królowie] znáczni być chćieli/ tymby ſye nam znimi ná ſztych puśćić/ którym probiérzem ia ná ten czás być niechcę. KochWr 29;
Probator – Doznawacz, probierz. Calep 850b.
a.
Osoba oznaczająca zawartość metali szlachetnych w stopach (6):
przełożył [Kolumb] ná wyſpie brátá ſwego Bártłomieiá nád wſzytkim ludem/ áby był pilen ſkárbow/ bo był wielkim Probierzem [probirzem BielKron 1554 307] y Miſtrzem około ſpráwowánia złotá BielKron 442v;
[ListyZygmAug 1555/310].
W połączeniach szeregowych (2): WyprKr 2; Złotnicy/ probierze/ ſzeydownicy/ s tey náuki [alchemii] powſtáli. BielKron 26v; [Po tych artikulech, jako to sam porządnie spisane, nasladuiąm przyśięgÿ na[j]przod żupnika, a po tym inszych urzędnikow iako ÿ mieÿskich, ÿ inszych huttmanow, pisarzow, s[z]melcerzow, probierzow, etc. OrdunekGórn 48].
W porównaniu (1): Boś nas z probował Boże: doſwiádſſyłeś nas ogniem/ thák iáko probierze ſrebrá [igne nos examinasti sicut examinatur argentum]. Leop Ps 65/10.
Szeregi: »probierz i myńcarz« (
1):
Sam [podskarbi] téż ma mieć pilność wſzyſtkę około monety: y niechay ma Probiérze/ y ſwoie Myńcarze [probatores, sculptores JanStat 308]/ którzy bić będą SarnStat 340.
»szmalcerz i probierz« (1): Szmálcérze y Probiérze/ zá naylepſzą dryakieẃ wychwaláią/ mowiąc/ iż máſło roſtopione/ ktho go s nich wielé pić może/ ieſt prześpieczny od iádu s piecá SienLek 156v. [Ponadto w połączeniu szeregowym.]
b. Osoba sprawdzająca jakość towaru (1): Gdźie wielookne cżekáią ſzpychlerze Polſkiego źiárná/ kupcy y probierze/ Ná mośćie KlonFlis D4v; [Aby szynkowie nie śmieli począć abo otwierać żadnego wina, aliżby je probierze od urzędu postanowieni oglądali WilkPozn II 1557 nr 67].
Synonimy: 1. miara, proba; 2. »probierny kamień«, »probowny kamień«, »złotniczy kamień«; 3. doświadczyciel, doznawacz.
ALKa