[zaloguj się]
[pdf]

PRĘT (207) sb m

pręt (205), przęt (2); pręt: przęt Mącz (7:1), ZapKościer (3:1).

Fleksja
sg pl
N pręt pręty
G pręta, prętu prętów, prąt
D prętowi
A pręt pręty
I pręt(e)m pręty, pręt(a)mi
L pręcie prętach, pręciéch, pręt(o)ch
inne sg N a. A - pręt

sg N pręt (39). ◊ G pręta (11), prętu (3); -a : -u FalZioł (9:3). ◊ D prętowi (3). ◊ A pręt (40). ◊ N a. A pręt (1). ◊ I pręt(e)m (16). ◊ L pręcie (11). ◊ pl N pręty (3). ◊ G prętów (49), prąt (4) ZapMaz (2), ZapKościer (2); -ów (39), -(o)w (10). ◊ A pręty (16). ◊ I pręty (2), [pręt(a)mi]. ◊ L prętach (6), pręciéch (2), pręt(o)ch FalZioł (1); -éch Strum (1), -ach : -éch GrzepGeom (6:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII – XIX w.

1. Stosunkowo długi i cienki kawałek drewna lub metalu; virga Mymer1, BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Cn; calamus Vulg, Cn; fustis Mącz; bacillus, virgula Cn (61): Mymer1 20; BartBydg 171; Potym ná Liniéy b.c. poſtaẃ proſto z Dyoptrą Pręt d.e. GrzepGeom N4.
Przen: Pręcik, drzazga; festuca PolAnt, Modrz (6):
Przysłowie: bibl. Niechay wyrzucę pręt z oká twego/ á oto bierzmo w oku twoiem? Obłudniku/ wyrzuć pierwey bierzmo z oká twego/ á tedy przeyrzyſz wyrzućić pręt z oká brátá twego. BudNT Matth 7/4-5, Luc 6/41, 42 [2 r.]; Gdyż bierzmá w oku ſwem niewidźiſz/ chceſz áby z oká brátá twego pręt wyrzucono? ModrzBaz 50v. [Ogółem 6 r.]
a. Rózga, kij służący do bicia; flagrum, verber Mącz, Cn; ferula, flagellum Cn (14):

W połączeniach szeregowych (3): Verber, Pręt/ rózgá/ wić y káżda rzecz ynſza czym biyą yáko pálicą Mącz 484b, 129c; Bicż ná koniá/ á ogłow ná osłá/ á pręt ná grzbiet głupich. BudBib Prov 26/3.

Zwroty: peryfr. »folgować prętowi« = nie karać (1): Kto folguie prętowi ſwemu [Qui prohibet virgam suam]/ nienayzrzy ſyná ſwego/ á kto iy miłuie poránia ſię go ćwicżyć. BudBib Prov 13/24.

[»wziąć prętem« = zostać zbitym: Vcz ſie pilno tedy niewiezmieſz prętem. Wokabul 1539 N5, M5v.]

Szereg: »rozga, (albo) pręt« (2): żeby dobremi były [dzieci] [...]/ máyą [rodzice] ich podcżás wzbyeráć rozgą albo pręthem yákim inſſym. GliczKsiąż F6v; Mącz 499a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
Przen (7):
a) Kara boża (6): á złaman ieſt pręt rámieniá ich [tych, którzy uwierzyli naukom Jezusa]/ to ieſt/ przeklęcia ich wiecżnego/ á onego grzechu pirworodnego/ á ſrogośći zakonney. RejPos 15v.

W przeciwstawieniu: »pręt... miłość« (1): Co chcećye/ iżebych z prętem do was przyſſedł/ cżyli z miłoſcyą á duchem łáſkáwoſci? KromRozm III H5.

Zwrot: »karać prętem; pręt karania« (2;1): Widźiſz tu pręt władzey á karánya? KromRozm III H5; A tym miecżem ſwoim [...] nie będzie karał iedno niewierniki ſwoie/ ktore pirwey tłukł á karał żeláznym pręthem ſwoim. RejAp 162; RybGęśli D2.
Wyrażenia: [»prętem uderzony«: Bo od głoſu Páńſkiego/ zlęknie ſie Aſſur prętem vderzony [virga percussus]. Leop 1577 Is 30/31 (Linde).]

»pręt żelazny« [szyk 2:1] (3): Wy yeſteſcye śwyátłoſć ſwyátá/ wy ſol źyemye/ wy złote á ſrzebrne ſędy: ſą glinyáne álbo drzewyane/ prętá żeláznego á wyecznego ſpalenya oczekawáyą. KromRozm III O3v; RejAp 97, 162.

b) Bicie, razy (1): Iako pręt nád dziećięćiem/ kiy nád chłopem wiśi/ Ták miecż goły nád krolem/ ná ćienuchney nići. BielSat N4v.
b. Kij, laska używana przez pasterzy do poganiania lub obrony bydła; pedum Mącz, Cn; stimulus Mącz; pastorale baculum Cn (5):
Wyrażenie: »pręt pasturski« [szyk 1:1] (2): Pastoralis virga, Páſturski pręt. Mącz 282c, 286c.
Szereg: »pręt, (albo) palica« (3): Pedum, Pręt álbo pálicá páſturska. Mącz 286c; Stimulus, rustica fustis qua boves stimulant, Koźicá/ pálicá/ pręt. Mącz 415d, 294a.
Przen: Opieka boska (1):
Szereg: »pręt i laska« (1): Twóy pręt/ o pánie/ y laſká twoiá/ W niebeſpieczeńſtwie obroná moiá. KochPs 33.
c. Oznaka władzy, dostojeństwa; przen (12):
Zwrot: »rządzić pod prętem, w pręcie, prętem; sprawować pod prętem, prętem« [w tym: rządzić a sprawować pod prętem (1)] = regere in virga Vulg, PolAnt (3:2:1;1:1): Będzież ie [pogan] rządził w pręćie żeláznym: á iáko gárncżárſkie nacżynie żetrzeſz ie. Leop Ps 2/9; A kto zwycięży á będzie ſtrzegł áż do końcá ſpraw moich/ dam mu zwirzchność nád narody/ á będzie ye rządził pręthem żeláznym RejAp 32; Abowiem pátrzay co to zá ſyn miał być tey niewiáſty. Oto ſłyſzyſz: Ktory miał rządzić á ſpráwowáć wſzytki narody ſwiátá pod prętem żeláznym/ to ieſt pod mocą á pod zwirzchnoſcią ſwoią RejAp 100, 99, 160v; BudNT Ap 19/15; JanNKar H.
Wyrażenie: »pręt żelazny« = bezwzględne, okrutne rządy, panowanie; virga ferrea Vulg, PolAnt [szyk 10:1] (11): iuż iáko piſmo powieda/ iż [Chrystus] dzierżał pręth żelázny w ręczę ſwoiey/ ktorym tłukł vſtáwicżnie ony przeſládowniki tego wdzięcżnego kroleſtwá ſwego RejAp 97; gdyż tu o żelaznym pręcie ſłyſzymy á nie o cenowym áni o ołowiánym. RejAp 100v; á twoiá głowá záwżdy ſtárta być muśi tym prętem żeláznym á tą ſwiętą á ſrogą możnoſcią iego. RejAp 100v, 100v marg, Ee4.
d. Gruba laska, którą otrzymywał wysłużony gladiator jako symbol uwolnienia; rudis Mącz, Cn (1):
Szereg: »rozga albo pręt« (1): Rudis, Rózgá álbo pręt którą ſzérmierze y zapáśnici wolni bywáli puſzczani z ſzkoły y z vrzędu ſzérmierskiego. Mącz 359c.
e. Przyrząd mierniczy; acaena, decempeda Calep, Cn; pertica Cn (11): RejAp 89; Y Dano mi trzćinę podobną prętowi/ mowiąc: Wſtań a zmierz kośćioł Boży/ y ołtarz BudNT Apoc 11/1.

pręt do czego (1): Acaena – Pręt do rozmierzanią rolij. Calep 11b.

Zwrot: »(wy)mierzyć (a. wymierzać, a. pomierzać) prętem« = metiri i calamo a. in calamo Vulg [szyk zmienny] (6): A mierzył przećiwko wiáthrowi od wſchodu ſlońcá prętem pomiáru: pięć ſet prętow/ w pręćie pomiáru w koło. Leop Ez 42/16, Ez 42/17, 18, 19; Decempeda – Pręt nadzeſziecz ſtop długy, ktorim rolą wim ierzaią [!]. Calep 290a; KlonWor 4.
Wyrażenie: »pręt pomiaru« = calamus mensurae Vulg (5): A ku wiátrowi Zachodnemu wymierzył pięć ſet łokći prętem pomiáru. Leop Ez 42/19, Ez 42/16 [2 r.], 17, 18.
Szeregi: »laska a pręt« (1): Y tak ſye stymi Szychtámi á z Powroźcámi ſpráwuią [Czesi]/ iáko v nas z Laſką á z Pręty y z Sztuczną robotą. Strum F4.

»sznur i pręt« (1): A wſzákże ſię grunty kráść owi ludzie zdádzą/ Co krzywo y nieſluſznie gránice prowádzą/ [...] Ludzkie pláce śćieśniáiąc ſwoie rozſzerzáią: Sżtucżnie ſznurem y prętem morgi pomierzáią KlonWor 4.

f. Ramię świecznika (9): Spráwiſſ y lichtarz vkowány ze złotá nacżyſtſſego: ſtolec iego/ słupek y pręthy/ y cżáſzki/ y iábłuſzká y kwiáty ná kxtałt liliey śniego pochodzące. Leop Ex 25/31, Ex 25/32, 33 [3 r.], 35, 36; Vdzyáłaycie mi też świecżnik [...]/ s ktorego będzye wychadzáło ſześć prętow s ſłupcá iednego BielKron 33, 33.
g. [Jakiś element okucia okna: okna w niej [w izbie] krzyżowe 3, w każdej [s] po 4 kwatery błonek śklanych szyb okrągłych, w ołów sadzonych stare, poprawowane, przez prętów. LustrPłoc 194.
Szereg: »pręty i kołki«: błony w nim [w oknie] we 4 kwatery na zawiasach z prętami i z kołkami LustrPłoc 168.]
2. Część rośliny (42):
a. Łodyga, pęd rośliny zielnej (39): liſtecżki ma [ptasi języczek] małe iakoby ptaſze ięzicżki/ pręth krotki/ á około wierzchu pręta kwiatecżki brunatne. FalZioł I 78d; tho ziele [mandragora] niemiewa żadnego pręta s ktorego by liſt roſl albo gałąſki/ telko s ſamego korzenia liſt wyraſta FalZioł I 86c; Ciclatemon [...] pręt ma miąſzſzy ſękowaty/ ktory gdy doroſcie drzewa thedy ſie go dzierży iako bluſzcż FalZioł I 106c; Srzedni Płeſznik [...] pręth miąſzſzy ma długi na połtora łokcia FalZioł I 114d, I 64a, 64c [2 r.], 65d, 69a, 71a (29); Thyrsus – Głab iako pręt wirosłi zzioł. Calep 1067a; Unistirpis – Iednim prętem roſnąci. Calep 1137b; [Ze náſz Rzepik ieſt [...] iákoby Chróśćik/ pręt ieden z korzonká wychodźi ćienki/ twárdy iákoby drewno UrzędowHerb 135a].

pręt czego (2): FalZioł III 2b; Wicher ſie popráwiwſzy/ látoroſlą złomił: Szcżupły pręt látoroſle ná doł ſie vkłonił. WisznTr 12.

W połączeniu szeregowym (1): TO ziele leſne [strusiowe pióro] [...] niema ani prętha ani kwiathu/ ani naſienia FalZioł I 95b.

Zwrot: »pręt (wy)puszczać« (4): KOſmacżek [...] pręthy puſzcża wyſokie ku gorze od korzenia á około prącia liſthecżki drobniuchne z gałąſki FalZioł I 113d; WRotycż ieſt liſtu karbowanego/ pręty z liſciem wyſokho puſzcża FalZioł I 148c, I 87c, 113a.
Szereg: »pręt albo gałązki« (1): WSzywy kopr ieſt ziele maiące [...] pręt albo gałąſki podobne włoſkimu koprowi FalZioł I 109c.
b. Gałązka, witka; virga BartBydg, Vulg, Cn; vimen BartBydg; flagellum arboris, virgula, vitis Cn (3): Vimen, dr. mollis virga et viridis, prąnth, rokiczina BartBydg 170b; BielKron 64v; Pátrzay iáko ſkocżna wierzbá od mátki odćiętá Wynika z máłego prętá. KlonŻal C2v; [Leop Gen 30/39 (Linde)].

[W połączeniu z przymiotnikiem od rzeczownika oznaczającego gatunek drzewa: Tedy nábrawſſy Iakob prętow Topolowych zielonych/ y Migdałowych/ y Iáworowych/ odárł nie ktore Leop Gen 30/37.]

3. Przedział, kreska na zegarze słonecznym wyznaczająca godzinę (2):
Szereg: »linija a pręt« (2): Wzywał tedy Iſáiaſz Prorok Páná Bogá: y wſtecżył cień przez dzieſięć liniy á prętow [per lineas] ktore iuż był záſſedł ná zegárze Acházowym/ wſtecż dzieſiąćią Kárbow. Leop 4.Reg 20/11, 4.Reg 20/10.
4. Jednostka miary (102):
a. Miara długości wynosząca ok. 4,5 m [w tym: w połączeniu z liczebnikiem lub zaimkiem liczebnym (29)]; calamus Vulg (30): ZapMaz II Ł 1/69 [2 r.]; A mierzył przećiwko wiáthrowi od wſchodu ſlońcá prętem pomiáru: pięć ſet prętow/ w pręćie pomiáru w koło. Leop Ez 42/16, Ez 42/17, 48/30; Przetóż ſznur Mierników Polſkich/ ponieważ ná trzech laſkách ieſt/ ma ſześć Prętów po pułoſmá łokćiá. GrzepGeom M; V Rzymian zá dawnych czáſów [...] byłá thá miárá: Pręt był ná dźieśiąći pedes, co vczyni troſzkę więcéy niż pułſzoſtá łokćiá Krákowſkiégo, Plác álbo Pólko ná tákowym Pręćie/ ták wzdłuż iáko ná ſzérzą/ zową po łáćinie Scrupulum. GrzepGeom N, I4, Nv, N2 [2 r.]; a tak ſzyeſznala pany borſka przet prawyem, yſz moy Mąſz pawyel pacza spolem syemną przedalyſzmy ogrot wborczu sterzi pręty naſzerſz ZapKościer 1588/79, 1588/77.
Wyrażenie: »nasz [= mazowiecki] pręt« (1): Actus tedy ná dłużą y ná ſzérzą ma náſzych Prętów dźiewięć/ bez łokćiá nie cáłégo. GrzepGeom N2.
Zestawienia: »pręt mazowiecki« (1): Laſká ná piąćinaśćie łokiet/ vczyni dwá Pręty Mázowieckié po pułoſmá łokćiá. GrzepGeom M.

»pręt miernicki« (1): Pręt Miernicki ieſt ná pułoſmá łokćiá Kupieckiégo GrzepGeom I3.

»pręt rzymski« (1): iż Actus ma ná dłużą y ná ſzérzą ſto y dwádźieśćiá pedes, któré czynią Prętów Rzymſkich po dźieśiąći pedes dwánaśćie. GrzepGeom Nv.

Szereg: »laska albo pręt« (1): Niech będźie Plác/ máiąc ná dłużą trzydźieśći laſk/ álbo Prętów po pułoſmá łokćiá/ [...] GrzepGeom M2v.
Wyrażenie przyimkowe: »na [ilu] prętach (a. prętow)« (11): Pręt Miernicki ieſt ná pułoſmá łokćiá Kupieckiégo/ á Sznur Miernicki ieft ná dźiesiąći Prętów [...]: plác który ieft ná tákim Sznurze: to ieſt/ ná dźieśiąći Prętách/ ták ná dłużą/ iáko ná ſzérzą/ ma Prętów Kwádratowych ſto. GrzepGeom I3; Kiedy będźie ná trzech Prętách ná dłużą y ná ſzérzą/ tám Miernicy liczą dźiewięć Prętów kopánych. GrzepGeom I4, I3v, I4 [3 r.], I4v [2 r.], K2v, M4.
b. Miara powierzchni wynosząca ok. 18,66 m2 (70): W Polſzce záśię miárá inſza/ y przezwiſká ſą inſzé. [...] W Polſzce Pręt/ á w Mázowſzu Mórg. GrzepGeom K4; przetóż tákowych ſztuk co ſznur máią ná dłużą y ná ſzérzą/ ieſt w Pręt dwádźieśćiá GrzepGeom Mv; Cztéry ty Kwárty vczynią Pręt/ który będźie miéć Pólek wſzytkich pięć ſeth śiedmdźieśiąt y ſześć GrzepGeom M3v, I3v, I4, I4v, Mv [2 r.], M2 (12); Aczći ná ty Pręty robotá pobożna y ſpora/ ieno ktoby iéy nie rozumiał/ koło odbiéránia tych Prętów prędko ſye ſam oſzuka. Strum F3v, F2v [4 r.], F3 [3 r.], F3-3v, N4 [4 r.].

pręt czego (2): Pręt tedy tego tu Lanu ma miéć Pólek iákom rzekł/ pięć ſeth śiedmdźieśiąt y ſześć/ 576. GrzepGeom M4v, M2v.

[pręt czyj = powierzchnia czyjejś posiadłości: z tech wolnych prętów za listy KIM Zygmunta Augusta: Hermanowskich 1 2/3, namie[s]tnikowych 2 3/4 [...], Jana Winiczka 2 1/2 LustrPodl 89.]

[W połączeniu z przymiotnikiem od rzeczownika oznaczającego teren: Ma [miasto Drohiczyn] w rynku i w ulicach siedlibnych i ogrodnich prętów 5354 łokci 9 3/4. LustrPodl 3; Ma [miasto Wohin] w rynku i w ulicach siedliska pomierzone na pręty, od których podatek dawaią [...]. Zatyłkowych prętów 10, z każdego płacą po 2 1/2 pieniądza LustrPodl 11; Prętów gumiennych 1470 wolnych, między temi kościelnych i na cerkiew prętów 40, wójtowskich prętów 20, na płacie prętów 1410, z każdego po 1 pieniądzu lit⟨ewskim⟩. LustrPodl 20; prętów rynkowych siedlisznych w obu rynkach jest 107 3/4 LustrPodl 89; Placowych prętów 234, z każdego płacą per den. 2 1/2 lit⟨ewskim⟩ facit zł 2/13/2 LustrPodl 90.]

W połączeniu z liczebnikiem (27): dostalo ssię wthem ogrodzie Zbythkv Panu Synowczowi dwa pręnthi. ZapWar 1553 nr 2685, 1553 nr 2685; A ták/ gdźie będźie plác ná ſznurze Miernickim/ to ieſt/ ná dźieśiąći Prętów / ták wzdłuż iáko ná ſzérzą: tám Miernicy nie liczą ſto Prętów/ ále dźieśięć Prętów GrzepGeom I3v; Záśię/ trzy Stá kopánych Prętów/ ná więtſzą liczbę/ vczyni trzydźieśći Prętów. GrzepGeom I4v; Mórg tedy ma trzydźieśći Prętów. GrzepGeom I4v; ábowiém ośmnaśćie Prętów/ álbo ſtáiań tákowych ma być w Lan. GrzepGeom Mv, I3, I4 [6 r.], I4v, L2v, L4v [2 r.] (22); Strum F3v; a tych 2 wlok ma bycz Kaſzdi wloki po 5 prąth ZapKościer 1585/57, 1586/68v.

W połączeniu szeregowym (1): Aczći téż zmawiáią ná rozmáité miáry z Robotniki Groble/ to ieſt/ na Polá/ ná Pręty/ ná Powroźce/ ná Szychty/ etcet. Strum F2.

W charakterystycznych połączeniach: pręt gumienny, hermanowski, kościelny, łanu (2), namiestnikowy, ogrodni, placowy, rynkowy (2), siedliszny (4), wojtowski, wolny (3), [zatyłkowy]; liczyć (za) [ile] prętow (8), wywieźć; podatek dawać od prętow; liczyć na pręty (2), najmować, robić (robota) (3), zmawiać się (zmowę uczynić a. zmawiać robotę, a. zmowion) (4), ziemię wozić; nauka o pręciech.

Zestawienia: »pręt kopany« [szyk 6:3] (9): Ná ty Pręty kopáné Miernicy náſzy máło liczą GrzepGeom I3v; Tákże téż/ kiedy będźie mieyſce ná ſześći Prętów ná dłużą/ á ná ſzérzą ná cztérech/ tedy tám czworá ſześć/ vczyni dwádźieśćiá y cztéry: Miernicy tedy tám liczą dwá Pręty/ y cztéry kopáné. GrzepGeom I4; W Polſzce zową Pólko/ á w Mázowſzu Pręt kopány: áczći Pręt koṕány tóż ieſt co y Pólko. GrzepGeom K4, I3v, I4 [2 r.], I4v [2 r.].

»kwadratowy pręt« [szyk 2:1] (3): Kwádratowy Pręt/ ieſt ſztuká plácu/ pułoſmá łokćiá/ máiąc ná dłużą y ná ſzérzą. GrzepGeom I3v; Ten plác tákowy/ ponieważ ma ſzérzą ná ſznurze/ to ieſt/ ná dźieśiąći Prętách: á dłużą ná trzy ſznury/ to ieſt/ ná trzydźieśći Prętách: Wſzytkiégo będźie miał w ſobie trzy Stá Kwádratowych álbo kopánych Prętów. GrzepGeom I4v, I3.

»pręt mniejszy« (1): tám Miernicy nie liczą ſto Prętów/ ále dźieśięć Prętów: zá dźieśięć Prętów mnieyſzych/ ieden więtſzy poczytáiąc. GrzepGeom I4.

»pręt poprzeczny« (1): Pręt poprzéczny/ czyni łokći wzdłuż ośḿ/ á ná przék łokći Trzydźieśći y dwá Strum F2v.

»pręt warcabny« (1): A Pręt Wárcabny czyni łokći ſzeſtnaśćie w ſzérz y wzdłuż. Strum F2v.

»pręt więtszy« (2): Ná ty Pręty kopáné Miernicy náſzy máło liczą/ ále máią inſzé Pręty więtſzé/ dla łácnieyſzégo zliczenia. GrzepGeom I3v, I4.

Szeregi: »morg albo pręt« (1): Tákowych pláców w Mórg álbo w Pręt [...] niech będźie ſześć GrzepGeom M2v.

»pręt albo stajanie« [szyk 4:3] (7): W káżdym Lanie ma być ośmnaśćie prętów/ álbo ośmioronaśćie ſtáiánié GrzepGeom L2v; Ze ſtáiánié álbo pręt ma być ná piąćinaśćie miar/ á ſtáiań álbo prętów w łan ma być ośmnaśćie. GrzepGeom L4v, L3, L4v, Mv [2 r.].

c. Miara objętości drewna wynosząca 16 wozów (2):
Wyrażenie: »pręt drew« (2): addidit strugem lignorum silvestrorum et debuit excidere .. alias prath drew ZapMaz III T 197, 197; [Czasu zimy i czasu drogi dobrej od 4 każdych włók powinni wiertel prąta [!] drew do zamku odwieźć, to jest po 4 wozy. LustrMalb I 92].

Synonimy: 1. kij, laska, pałka, rozga, tycz, żerdź; a. knutel, palcat; b. kozica, palica; c. berło, palcat, sceptrum; d. palcat; e. miara; 2.a. głąb, koczan, koczłanie, łodyga; b. latorośl; 3. linija; 4.b. jutrzyna, morg, polko, staje.

Cf PRĄCIE

ALKa