[zaloguj się]
[pdf]

PSOWAĆ SIĘ (68) vb impf

sie (35), się (33).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf psować się
indicativus
praes
sg pl
1 psuj(e)m się
2 psujesz się
3 psuje się psują się
praet
pl
3 m pers psowali się
conditionalis
sg pl
3 m by się psowåł m pers
f by się psowała m an
n by się psowało subst by się psowały

inf psować się (21). ◊ praes 2 sg psujesz się (1). ◊ 3 sg psuje się (20). ◊ 1 pl psuj(e)m się (1). ◊ 3 pl psują się (15). ◊ praet 3 pl m pers psowali się (1). ◊ con 3 sg m by się psowåł (2). f by się psowała (2). n by się psowało (4). ◊ 3 pl subst by się psowały (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. psuć.

1. Pogarszać się, niszczeć; corrumpi Mącz, Vulg, Cn; rumpi Vulg (56): RejKup b4v; Stoi ták w piſmye/ że gdy ſie yął ſwyát pſowáć/ á ludzie ſie yęli ná nim káźić/ wthen cżás dopiro ſie rozmáite rzecży według poſtępku ſwyátá ſámego wynarzáły. GliczKsiąż H2; A gdzie ſię co pſuie/ tám ſię náturá ná gorſze mieni/ y wádę iáką przyimuie SkarJedn 248; ſtąd idźie/ iż vmyſły ludzkié [...] ſequuntur temperaturam corporis [...]: Ale ſkoro ono zięćié/ y ſpółek wilgotnośći przyrodzonych ná których żywot należy imie ſye dźielić/ y pſowáć/ tedy y obyczáie ludzkié muſzą ſye niéco odmienić KochWr 30; PowodPr 80.

psować się od czego (2): Iaſkołki dwoie do roku iaycza miewaią/ ale pirwſze iż barzo rane bywaią/ cżęſtho ſie od zimna pſuią. FalZioł IV 24c; ZawJeft 8.

psować się czym (1): A ták duſzá ſláchetna gdy będzye wpuſzcżoná/ Do ták plugáwey wieże [tj. do ciała]/ iuż ieſt zniewoloná. Ze ſwych zacnych vrzędow nie może ſpráwowáć/ Gdy iey cne przyrodzenie tym ſie może pſowáć. RejWiz 118.

a. Dotyczy przedmiotów fizycznych; zwykle: tracić wartość użytkową (14):
α. Wskutek zużycia (4): RejZwierz 90v; Klucżnik ma doyźrzeć [...]/ gdy piece przepaláią/ áby porządnie ſuchemi drwy przepalał/ iákoby ſie piece nie pſowáły/ y dymem ſie gmáchy nie kurzyły GostGosp 56; Y żaden nie leie winá nowego w ſtáre ſtátki: bo [...] ſtátki ſię zepſuią (marg) pſuią (–). WujNT Mar 2/22, Matth 9/17.
β. Wskutek procesów gnilnych, fermentacji itp. (głównie o produktach spożywczych i wodzie pitnej) (8): PAtrz gdy w ten gárniec názbyt/ cżęſto dolewáią/ Y potráwy ſie pſuią/ y nie rychło wráią RejZwierz 139; w dworze ma ich [studni] bydź kilko/ bo wodá potrzebna. kthoreto ſtudnie cżáſow proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. GostGosp 106, 26, 68; Iábłko gdy zwierzchu ſię pſowáć pocznie/ wykroić ſię zgniłość może/ iż potrwa. ále gdy mewnątrz [!] gnić y pſowáć ſię pocznie: wſzytko záraz porzućić muśiſz SkarKazSej 674a.

psować się od czego (2): GlabGad Kv; Corrumpi situ, Pſowáć ſie od pleśni. Mącz 360d.

γ. Wskutek działania sił natury (2): Abowiem iáko przez plew lepienie [= to, co jest ulepione] nie bywa mocne/ y ode dzdzá ſie pſuie/ thákże ponieważ oni [adwersarze w polemice religijnej] odrzućili ty plewy/ vyrzym w krotkim cżáſie iáko to budowánie ich będzie trwáło SarnUzn C2.

psować się z czego (1): Abowiem ſnadź nie może być nád tę [tj. upał i suszę] ſroſzſza plagá/ s kthorey ſchną y pſuią ſie wſzytki żywnośći ziemie RejAp 134v.

b. Dotyczy szyku bojowego: ulegać rozbiciu (1): ták iáko w woyſcże gdy ieden ginie/ drugi/ áby ſię rząd niepſował/ náſtępuie. SkarŻyw 208.
c. Dotyczy zdrowia i funkcji organicznych (8): RejKup q2v; A ſtątżeć mi pochodźi ſtrach i żałośc niewymowná/ i moie śię przyrodźęnié pſuie/ ze teſz iuſz zwyklyi ſprawy miéć niemoże. MurzHist P; RejWiz 117v.

psować się od czego (1): Ale iż ſye thá chorobá żołta niemoc z żołći przydáwáć może/ tedy [...] iey przelanie też ná wątrobę vpada/ á od thego mniemam/ wątrobá ſye pſuie SienLek 89v.

psować się komu (1): SienLek 93v cf Szereg.

Fraza: »ciało się psuje« (1): gdyż ludzie mało iedząci mało też ſipiaią, y ciało więcey ſie pſuie gdy bywa bez pokarmu niż bez ſpania GlabGad Lv.
Szereg: »psować się albo gnić« (1): á on dym [ze skotowego gnoju] w gárdło puſzczay/ komu ſye płucá pſuią álbo gniją. SienLek 93v.
α. Niszczyć swoje zdrowie (2): [do Pauli rozpaczającej po wstąpieniu córki do klasztoru:] Ieść niechceſz/ nie dla poſtu/ ále dla żáłośći: [...] Pſuieſz ſię á o śmierć przypráwuieſz SkarŻyw 196.

psować się czym (1): bowiecz radzy Czi zdrowi czo zdrowit [!] czunią [lege: czują] Zaſie ſie ledaċim pſuyą A theż rzadko yedné niémoc Człowiek miewia RejKup p6v.

d. Dotyczy stanów psychicznych; frangi Modrz; perire Cn (20):
Fraza: »głowa się psuje« (1): Widzyałeś owy ganki á co to koſztuie/ Wſzák o tym cżáſem myſląc áż ſie głowá pſuie. RejWiz 69.
α. Deprawować się, demoralizować się, łamać nakazy religijne (17): Zábyegáć tedy będą rodzicowie temu áby dziecyę ſie zá młodu nye pſowáło/ máyą ono przykłády ſwemi dobremi/ [...] ná cnotę wſſeláką zápomágáć GliczKsiąż E2v; A gdy ſię pſowáć znowu po śmierći Aodá/ á kácerſtwem ſię y báłwochwálſtwem mázáć pocżęli: záſie ſię wzmogli nád nimi ini nieprzyiaćiele ich/ Chánáneycżykowie SkarŻyw 559, 261; Bo pánowie nie záwżdy dobrzy/ y prędko ſię pſuią/ y w pychę/ roſkoſzy/ y nieſpráwiedliwość vpadáią. SkarKazSej 697b, 691a.

psować się od kogo (1): Co ſie przydawáło zá onych Heretikow [...]/ od ktorych iż obłędliwemi ſámi byli/ diſcipułowye ſie pſowáli. GliczKsiąż L4v.

psować się według czego [= z powodu czego] (1): Złożćieſz wy według pierwſzego obcowánia ſtárego człowieká/ ktory ſię pſuie według obłędliwych pożądliwośći. WujNT Eph 4/22.

psować się z kogo (1): Bo dzyecyę ácż ſámo [...] yeſſcże ná błędzye á nyecnocye ſie nye zna/ przedſię [...] ſie z oycá z mátki przez zły ſpoſob záráźi [...]. Cżego winni będą ſámiſz rodzicy/ s ktorych ſie dzyecyę pſuye GliczKsiąż D7v.

psować się czym (5): GliczKsiąż E; á iż żaden [pana] niethelko nie nápomni/ ále áni ſie naymnieiſzym ſłowkiem ſprzećiwi: ták ſrodze iákom rzekł thym ſie pſuią/ iż s thego głupſthwá wchodzą w dziwną dumę/ á w dzierżenie o ſobie GórnDworz Ee4v; Bo cżęſto śie ſynowie zbytnią oycow ſwych łátwośćią y dobroćią pſuią KuczbKat 310; Iegoſz odrodzenim pośileni zápominaymy y zewłocżmy z śiebie ſtárego Iádámá ktory ſię pſuie błędną żądzą SkarŻyw 264; GostGosp 66.

psować się w czym [= pod względem czego] (1): A ći czegokolwiek niewiedzą/ to bluźnią: á cokolwiek z przyrodzenia/ iáko nieme bydło/ rozumieią; w tym ſię pſuią. WujNT Iudae 10.

psować się w czym [= z powodu czego] (1): Gorſzyſmy domownicy Boży/ gorſzyſmy/ gdy nam P. Bog nalepiey nád inne czyni. w roſkoſzy y w pieſzczoćie iego pſuiem ſię SkarKaz 517b.

W połączeniu szeregowym (1): y brali [synowie Seta] od nich żony co nápięknieyſze ſobie obieráiąc: y zpowinowáćiwſzy ſię znimi/ záras ſię teſz pſowáć/ Bogá zápomináć/ wedle świátá żyć/ [...] y w wſzytki niecnoty wpádać pocżęli. SkarŻyw 269.

W przeciwstawieniu: »psować się ... poprawować się« (1): Ale temu ma zábiegáć/ żeby ſie ow nie pſował/ á ow ſie popráwował. GostGosp 36.

β. Załamywać się, upadać na duchu (1):
Szereg: »wątleć, psować się« (1): wſzákże to przedſię prawdźiwym cnoty miłownikom należy/ nie wątleć/ nie pſowáć ſię dla złych cżáſow [non debilitari nec frangi temporum iniquitate] ModrzBaz 135.
γ. Tracić cechy prawdziwego mężczyzny [czym] (1): ktori [mąż] temi roſkoſzkámi niema ſie pſowáć/ niema zniewieſcieć/ áby ſie zá tym nie muſiał bać ſmierći. GórnDworz Hv.
e. Dotyczy życia społecznego, politycznego i religijnego (5): Bo długo [patriarchowie] Ierozolimſki/ Alexándryiſki Antyoſki z ſtolicą Rzymſką ſpołecżność trzymał po odſtąpieniu Cárogrockiego/ aż gdy ſię teſz oni zá mocą złych Ceſarzow Cárogrockich pſowáć pocżęli/ y rozmaitych kácerſtw náſládowáć/ w ręce pogáńſkie wpádli SkarJedn 165; Ten rząd ſtárodawny Apoſtolſki niechćiał Dámáſus Papież/ áby ſię pſowáć miał SkarJedn 177; Ták y w Rzeczypoſp⟨olitej⟩ káżdemu w ſwym ſtanie zoſtáwáć potrzebá/ áby ſię wdźięczność zgody świętey nie pſowáłá. SkarKazSej 676b.

W przeciwstawieniu: »poprawować ... psować się« (1): ſzkodá poprawowáć/ co śie pſowáć pocżyna/ niech iuſz wſzyſtko zginie. SkarJedn 300.

Zwrot: »sam od siebie się psować« (1): SkarKazSej 698b cf W przen.
W przen (1): Ták y w Rzeczypoſpol⟨itej⟩ ktora ieſt iedno ciało/ nie ma nic iednemu ſtanowi pomágáć/ coby drugiemu ſzkodźić miáło. boby ſię ták wſzytko ćiáło ſámo od śiebie pſowáło. SkarKazSej 698b.
2. Zanikać, przemijać, kończyć się; corrumpi Vulg (5): Gdy Páńſka doſtoyność y poważność mocna ieſt: wſzytki niezgody wáſze vćiekáć y pſowáć ſię muſzą. SkarKazSej 672b; Y Niemiłowáć ćięſzko/ y miłowáć Nędzna poćiechá: gdy żądzą zwiedźione Myśli/ cukruią názbyt rzeczy one/ Ktore y mienić/ y muſzą ſię pſowáć. SzarzRyt A2v.
a. O ciele ludzkim ulegającym zniszczeniu za życia i po śmierci (tu też elementy znacz. 1.c.) (3): Niech ſie [ciało] wſtyda że prágnie duſzy ſwey pánowáć/ Słuſzniey wieczney ma ſłużyć/ co ſie muśi pſowáć. SzarzRyt B2.

psować się czym (1): A iż ſię ćiáło śmierćią pſuie/ y człowiek náturę ſwoię pierwſzą tráći/ iż duſzá bez ćiáłá prawdźiwym człowiekiem nie ieſt: vpewnia nas Pan ſwoim zmartwychwſtániem SkarKaz 208a.

W przeciwstawieniu: »psować się ... odnawiać się« (1): Dla tegoć nie vſtawamy: ále choćia ſię náſz zewnętrzny człowiek pſuie: iednák ſię wnętrzny odnawia dźień ode dniá. WujNT 2.Cor 4/16.

3. Szkodzić sobie, pogarszać swoją sytuację (3):

psować się czym (1): Owa ſie tym [dworzanin, który mówi, że żadna panna go nie miłowała] ták bárzo pſuie/ iż go białegłowy wſzytki zá pomiotło máią GórnDworz Cc7v.

psować się na czym z czego (1): NA członkoch rodzáynych/ wieleſye ludźi z nieopátrznośći pſuie/ á wſzákże nałácwiey białe głowy SienLek 115v.

Zwrot: »sam się psować [na czym = z jakiego powodu]« (1): Radzyċ to wiec drudzy [doktorzy] czynia A chorego na tym myla. Iż zdrowie mu obieczuią A ſamy ſię natym pſuią. Bo gym y gorzey zaplaczą Y w drugych wiare vtraczą. RejKup f8.
4. Tracić moc obowiązującą, stawać się nieważnym [czym] (1): Przywileie kośćiołow od oycow świętych y wielebnego Zboru Niceńſkiego vćwierdzone/ pſowáć ſię żadną złośćią nie mogą SkarJedn 188.
5. Zostawać zakwestionowanym, zaprzeczonym co do prawdziwości [czym] (2): rozumieć maſz że choćby też kto tym imieniem Bog nazwany był/ dla vrzędu iákiego [...]: przedſię ſie tym on ſam iedyny Bog niepſuie/ choćiaż tego imienia ſwego ániołom y ludziom vżycża CzechRozm 123; SkarJedn 76.
6. Marnować się, nie przynosić pożytku (1): Stoy teras thobie zloto Za kamienie y za bloto. Czo ſię wkączyech lezacz pſuie RejKup g7.

Synonimy: 1. kazić się, niszczyć się; a.β. gnić; b. burzyć się; d.α. gorszyć się; 2. kończyć się.

Formacje współrdzenne cf PSOWAĆ.

Cf PSOWANIE, PSOWANY, PSUJĄCY

SBu