« Poprzednie hasło: PRZESTĄPCA | Następne hasło: PRZESTĄPIĆ SIĘ » |
PRZESTĄPIĆ (171) vb pf
W inf -stą- (23), -stę- (9); -stą- KromRozm II, Diar, BibRadz, BielKron, RejAp, RejPos (4), KuczbKat, RejZwierc, Oczko, Calag, SkarŻyw (2), OrzJan, WysKaz, SarnStat (2), ZbylPrzyg; -stę- RejPs, Mącz (2), BielSpr (2), NiemObr, ActReg; -stą- : -stę- Leop (2:1), BudBib (1:1). ◊ W imp -ąṕ (1) MurzNT, -ęṕ- (1) RejWiz. ◊ W pozostałych formach -stą- (139), [-stę-].
e jasne.
inf | przestąpić, przestępić |
---|
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | -m, -em przestąpił | m pers | -smy przestąpili, -chmy przestąpili |
2 | m | przestąpiłeś, -ś, -eś przestąpił | m pers | |
f | przestąpiłaś | m an | ||
3 | m | przestąpił | m pers | przestąpili |
f | przestąpiła | m an |
plusq | ||
---|---|---|
sg | ||
3 | m | był przestąpił |
imperativus | ||
---|---|---|
sg | pl | |
2 | przestąṕ | przestęṕcie, przestą(p)cie |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | m pers | bysmy przestąpili | |
f | bych przestąpiła | m an | ||
2 | m | byś przestąpił | m pers | byście przestąpili |
3 | m | by przestąpił | m pers | by przestąpili |
f | by przestąpiła | m an | ||
n | subst | by przestąpiły |
con praet | ||
---|---|---|
sg | ||
3 | m | by był przestąpił |
impersonalis | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
przestąpi(o)no | ||||||
con | by przestąpi(o)no | |||||
participia | ||||||
part praet act | przestąpiwszy |
inf przestąpić (23), przestępić (9). ◊ fut 1 sg przestąpię (3). ◊ 2 sg przestąpisz (5), [przestępisz]. ◊ 3 sg przestąpi (21). ◊ 2 pl przestąpicie (4). ◊ 3 pl przestąpią (2). ◊ praet 1 sg m -m, -em przestąpił (6). ◊ 2 sg m przestąpiłeś, -ś, -eś przestąpił (6). f przestąpiłaś (1). ◊ 3 sg m przestąpił (40). f przestąpiła (1). ◊ 1 pl m pers -smy przestąpili (1) OrzQuin, -chmy przestąpili (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers przestąpili (11). ◊ plusq 3 sg m był przestąpił (1). ◊ imp 2 sg przestąṕ (1). ◊ 2 pl przestęṕcie (1), [przestą(p)cie]. ◊ con 1 sg f bych przestąpiła (1). ◊ 2 sg m byś przestąpił (2). ◊ 3 sg m by przestąpił (11). f by przestąpiła (5). ◊ 1 pl m pers bysmy przestąpili (1). ◊ 2 pl m pers byście przestąpili (1). ◊ 3 pl m pers by przestąpili (2). subst by przestąpiły (1). ◊ con praet 3 sg m by był przestąpił (3). ◊ impers przestąpi(o)no (1). ◊ con by przestąpi(o)no (1). ◊ part praet act przestąpiwszy (5).
Sł stp: przestępić, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.
- 1. Przejść, idąc zmienić miejsce
(46)
- a. Przejść nad czymś lub obok; przekroczyć coś (19)
- b. Zrobić przejście, rozsunąć się, zejść z drogi
(2)
- Przen (1)
- c. Przejść, przemierzyć jakiś teren (1)
- d. Przejść z miejsca na miejsce
(24)
- Przen
(20)
- a) Zmienić postępowanie (1)
- b) Osiągnąć zbawienie po śmierci (19)
- α. Odejść (1)
- Przen
(20)
- 2. Opuścić, pominąć; przeoczyć
(17)
- Przen (1)
- αα. W tekście: nie wpisać fragmentu, słowa, litery, znaku
(13)
- Przen (2)
- α. Nie wspomnieć, nie napomknąć (2)
- 3. Nie zastosować się, postąpić wbrew nakazom
(105)
- a. Wbrew poleceniu zwróconemu do jednej określonej osoby: nie posłuchać, nie wykonać polecenia
(37)
- α. Nie posłuchać rozkazu boskiego (31)
- b. Wbrew nakazom obowiązującym wszystkich lub określony zespół: złamać, naruszyć prawo
(61)
- α. Wbrew prawu boskiemu, też kościelnemu
(42)
- W przen (1)
- α. Wbrew prawu boskiemu, też kościelnemu
(42)
- c. Wbrew ustaleniom obowiązującym obie strony układu: sprzeniewierzyć się, wyłamać się (3)
- d. Wbrew własnym zobowiązaniom (3)
- a. Wbrew poleceniu zwróconemu do jednej określonej osoby: nie posłuchać, nie wykonać polecenia
(37)
- 4. Przejść na czyjąś stronę, przystać do kogoś innego (1)
- 5. Przypaść w udziale; zacząć przysługiwać komuś innemu
(2)
- a. O chorobie zaraźliwej (1)
przestąpić kogo, co (2): Vderzy ſie o kámień w nogę/ kámieniowi łáie/ á co kámień krzyw/ á cżemuś go nie przeſtąpił? RejZwierc [782]v; iz tu iest Castelląn Nakielski [...], nie wie iako go przestępić, gdyſz się znim niechce witac ActReg 59.
przestąpić co [= czym] (1): Złych też ludzi/ złe mytá/ dobre oſtrzegáią/ A przed káżdym iákoby/ oſtry miecż trzymáią: Ieſli iednę przeſtąpiſz [tj. zrobisz krok jedną nogą]/ lecż drugą podetną HistHel [A2].
[przestąpić przez co: nic to/ że ieden [ptak] álbo dwá przez śieć przeſtąpią tym rychley drudzy doſtępuią. CygMyśl A3.]
»przestąpić progi« = wejść (1): [Biskup wita wjeżdżającego do miasta na koronację Zygmunta III:] Tym ćię potykam/ gośćiu w Polſzcże drogi/ Niżli przeſtąpiſz bramy pierwſzey progi. GrochKal 27.
»granicę, miarę, ustawę przestąpić« = przekroczyć wymierną normę (ilości lub wysokości) [szyk zmienny] (1:1:1): Záłożyłeś im [górom, Panie] gránicę/ by iey nie przeſtąpiły/ By cieniem wyſokośći ſwych/ zyemie tey nie okryły LubPs X5v; Bo zámierzone (ſą) dni iego/ licżbá mieſięcy iego v ćiebie/ vſtáwę [tj. granicę wieku] iego vcżyniłeś á nie przeſtąpi (iey) [terminos eius fecisti, et non praeteribit]. BudBib Iob 14/5; [zalecenia dla leczącego się na niestrawność: przy obiedzie] pić wino lekkié/ álbo piwo do tego/ wolno/ byle nieprzeſtąpić miáry. Oczko 20v.
»przestąpić kres, granice« = złamać zasady, normy (2:1): A nye opuſćiliſz práwey drogi/ gdy ſye od koſćyołá poſpolitego [...] odſſczepili? przeſtąpili gránice/ ktore ſtánowili oycowye ich/ biſkupi/ y doktorowye ſwyęći/ y concilia. KromRozm I Ev; ReszPrz 96; kiedy Krol/ ábo Kśiążę pocznie niewolić ludźie/ prżeſtąpi tęn kres/ ktory iemu ieſt zámierżony GórnRozm M4v.
przestąpić komu (1): gdy cie iáko Licemierniká/ áby cie widziano/ dwá wiodą: á trzeći kijem bije ábyć przeſtąpyono. RejPos 144; [SkarŻyw 447 (Linde)].
W charakterystycznych połączeniach: przestąpić do żywota wiecznego (2); przestąpić z docześnego żywota; przestąpić z żywota ((do)cześnego) (a. z śmierci) do żywota (wiecznego, a. nigdy niedokończonego) (a. do wiecznych radości) (16).
przestąpić co (3): Mącz 365c; [Mojżesz do Izraelitów:] żadny nie wychodź daley ze drzwi ſwoich [pomazanych na tę noc krwią baranka, zgodnie z nakazem boskim] áż do zaránia/ ábowiem Pan Bog poydzye zábijáiąc Egipcżyki/ á gdzye vyrzy kreẃ ná ſłupiech v drzwi przeſtąpi on dom BielKron 30; Translapſa citatio sſtawa ſie z ſtrony Actorá, gdy przeſtąpi Roki iedné álbo dwoie SarnStat [1281].
przestąpić czego (2): mam zá tho iż cżłowiek bácżny [...] áni tego gánić będzie/ iżem ia y thu/ y owdzie cożkolwiek ſwego przyłożył/ nápełniáiąc te mieyſcá/ ktorichem przeſtąpił GórnDworz B6v; BudNT przedm b4v.
przestąpić co (7): BielKronCies Mmm2 [2 r.]; A ták iáwno że y v Grekow przed tem było nápiſano/ Ouk Makran. To ieſt/ nie dáleko/ ále po tem zá niedbáłośćią piſárze słowko Vk/ przeſtąpili BudNT przedm c7; Ktoby niemiał cżytáć Ewángeliey/ miedzy Hiſtoryą: tedy te ſześć ſequentes verſus, prolog przeſtąpi/ á pocżnie śiodmy wierſz. MWilkHist B; SarnStat 849. Cf przestąpić co w czym.
przestąpić co w czym (2): Lecż wiele ſie ich zgadza że thy ſłowá w ſtárych Greckich exemplarzach nie znáyduią ſie/ á dlategoż y Tygurſki koſcioł przeſtąpił ie w ſwey werſyey SarnUzn [G2]v; BudNT przedm b4v.
»[w czym] wolą [czyją] przestąpić« (1): Vczynię oycze, co każeſz, y nigdy W żadney rzeczy woli twey potym nie przestąpię. CiekPotr 91.
przestąpić czego (1): Azaſz ty nie wieſz iż ſie ten Pan więcey w poſłuſzeńſtwie ſwoim kocha niżli we wſzytkich ofiárach/ á tyś ſie ważył przeſtąpić tego com ia tobie powiedzyał od niego [Saul nie usłuchał przekazanego przez proroka Samuela rozkazu Boga, żeby wymordować wszystkich poddanych króla Amaleka] RejPos 319v.
W przeciwstawieniu: »spełnić ... przestąpić« (1): y vcżynił znimi [Bóg z Adamem i Ewą] y potomki ich zmowę: záchowaćieli ſię przy woley moiey/ á to máłe roſkazánie ſpełnićie: wſzytkie te dary [...] wleię ná potomſtwo wáſze ná wieki [...]. A ieſli przeſtąpićie wolą moię/ wy y potomkowie wáſzy/ śmierćią záráżeni będziećie/ y łáſkę y ty dáry moie oddalę od was SkarŻyw 260.
»przestąpić prawo« (1): [Adam] zezwolił ná grzech iey [Ewy] y ſkuśił owocu z ręki iey/ y przeſtąpił práwo y roſkazánie ſtworzyćiela y dobrodzieiá ſwego SkarŻyw 261.
»przestąpić przykazanie (a. rozkazanie, a. wolą rozkazania)« = praevaricari mandatum, transgredi constitutiones Vulg; transgredi sermonem PolAnt [szyk zmienny] (23): OpecŻyw 1v; Zkarał zonę Lochowe [lege: Lotowę] gdi ſię obeizrała á przeſtąpyła przikazanie/ przemieniła ſię wſlup ſolny. SeklKat H4; RejKup p5; RejWiz 86; Leop Ios 7/1; BibRadz Num 22/18; pokuśił ſie pirwey o nię [czart o Ewę]/ iákoby mogł przez nię zruſzyć á odiąć nieśmiertelność cżłowiecżą/ gdyby przeſtąpiłá ſwowolnie przykazánie Páńſkie BielKron 1v; RejAp 1; RejPos 14v, 49, 53, 149v, 152v, 200, 217v; RejZwierc 64v; BudBib 1.Reg 15/24, 4.Esdr 7/11; Lecż ſynowie Izráelſcy przeſtąpili roſkazánie/ y vkrádli to/ co ſpálono być ábo Bogu ofiárowáne miáło SkarŻyw 502, 261, 502; ArtKanc D17v; KołakSzczęśl C3.
»przestąpić słowo Boga« (1): [Balak namawia Bilama do przeklęcia Izraelitów, czego Bilamowi Bóg zabronił] y rzekł [Bilam] do sług Bálakowych choćby mi dał Bálák pełen dom ſwoy śrebrá y złotá/ niemogę przeſtąpić słowá Iehowy Bogá mego [non possum transgredi sermonem Domini Dei mei] BudBib Num 22/18.
»przestąpić wolą [boską]« (3): Potym cżłowiek zwiedzyony tą zazdrością iego [Lucyfera]/ Przeſtąpił wolą Páńſką/ z onego wdzyęcżnego/ Sſtał ſie ná wſzem omierzłym záſię Pánu ſwemu RejWiz 116v; RejPos 14v; SkarŻyw 260.
»przestąpić boże zakazanie« (2): Adam [...] niż przeſtąpił Boże zákazánie/ [...] z Bogiem ſobie beſpiecżnie rozmáwiał CzechRozm 88v, 218.
przestąpić czego [składnia zależna od „bać się”] (1): A ſnadź ieſzcże więcey ná piecży v nas ſłowá cżłowieká omylnego/ kthorego piſmo wſzędy łgarzem zowie/ á więcey ſie ich boimy przeſtąpić/ niżli tego wiernego ſwiádká náſzego. RejAp 8.
przestąpić w czym [= w jaki sposób] (2): Diar 53; We krwi twey ktorąś wylałá przeſtąpiłáś (marg) To ieſt/ ty Ierozolimo. (–) BudBib Ez 22/4.
»przykazanie [czyje] przestąpić« [szyk zmienny] (4): Wzbudził potym Dijabeł Grzegorzá ſiodmego/ [...] ktory vtzyniwſzy w Rzymie Concylium na kxiężą/ vſtáwił/ áby zadny ná kápłáńſtwo ná potym przypuſztzon niebył/ aſzby pierwey tzyſtość chowáć ſlubował/ á ieſliby ſie teſz kthory kxiądz po ſlubie ożenił/ y iego Dijabelſkie przykazánie przeſtąpił: áby [...] KrowObr 234v; HistRzym 49; RejZwierc 205; A ten który przykazánié náſzé przeſtąpił [transgressoremque JanStat 1099]/ [...] przez Stároſtę mieyſcá niech będźie karan. SarnStat 918.
»ustawę, dekret przestąpić« = decretum praevaricari Vulg [szyk zmienny] (5:2): ComCrac 12v; Leop Dan 6/12; A gdy go [ujętego przez nocnych stróży cesarza, który w przebraniu sprawdzał skuteczność swego prawa] chcieli ná ławce bić iż przeſtąpił Ceſárſki dekret á w nocy chodzi/ odkupił ſie im dzieſiącią złotych. BielKron 169, 111 [2 r.]; NiemObr 150; Dyokles Syrákuzánom práwá nádał/ [...] między inſzymi vſtáwámi tę iednę wnioſł/ áby nikomu in forum et Concionem nie było wolno z bronią przychodzić/ á gdzieby kto tę vſtáwę przeſtąpił/ áby ná gárdle był karan Phil E4.
przestąpić w czym [zawsze: „w czym”, „w tym”] (5): PatKaz III 139; RejPos 169v, 305v; [Bóg kapłanom] im [świętym ogniem] inne wſzytki Bogu ofiáry palić roſkazał. Ná co gdy ſynowie Aaronowi Nadab y Abiu bacżenia niemieli/ á [...] z inąd obcego ogniá nábráli/ y nań kádzidłá ku ofierze wonney náłożyli: wolą wtym Bożą przeſtąpili. SkarŻyw 492; z ktorego [przykazania] ſię maſz dáć winnym/ ieſliś ie w cżym przeſtąpił. LatHar 112.
W połączeniach szeregowych (4): O niewymowné taiemnice bożé zrządzenijé/ oto ſgrzeſſyl nieſprawiedliwy a za to ſkárán ſprawiedliwy/ przeſtąpil winny/ a vbit ieſt za to niewinny/ obrazil niemiloſciwy/ za to ſkázán na ſmiertz lutoſciwy. OpecŻyw 134; Tedy ſię ták w duchu ſwym ku pyſze podnieſie/ zgrzeſzy/ á przeſthąpi [praevaricatus est]/ mowiąc/ Iż moc thakowa ieſt bogá iego. BibRadz Hab 1/11; O iáko z Prorokiem temu kroleſtwu nie groźić: (Ziemiá ſię záráźiłá od obywátelow ſwoich: bo przeſtąpili zakon/ odmienili prawo/ rozproſzyli przymierze wieczne [Is 24/5]. SkarKazSej 701a [przekład tego samego tekstu] 702a.
W przeciwstawieniach: »przestąpić ... (u)czynić (2), (strzec i) (wy)pełnić (2)« (4): PatKaz III 139; Roſpomni ſie [Boże] ná ſlowo kthoreś mowił Moizeſſowi ſludze twemu/ rzekąc: Gdy przeſtąpićie przykazánie moie/ rozproſzę was miedzy ludzi. A ieſli ſie náwroćićie do mnie/ y będziećie ſtrzegli przykazánia moie/ y pełnić ie: [...] záś [was] przywiodę ná mieyſce ktorem obrał Leop 2.Esdr 1/8, Matth 5/19; CzechRozm 207v.
hebr. »przestępując przestąpić« (1): Bo wiem iż przeſthępuiąc przeſthąpiż [praevaricans praevaricaberis]/ á przeſtępnikiem názwałem ćię od národzenia twego Leop Is 48/8.
»przestąpić (święte a. boże) przykazanie« [szyk zmienny] (9): KromRozm II y2; Leop 2.Esdr 1/8; BiałKat 18v; mnie oto rácż káráć [...] com przeſtąpił ſwięte przykazánie twoie. RejZwierc 47v; [Piotr odpowiada sędziemu, który nakazuje ofiary bogom:] Ale práwy y wiecżnj Rrol [!] roſkazał y zágroził kto by ofiárę Dyabłom cżynił/ ma wiecżnie zginąć. Sam oſądz ieſli ſpráwiedliwość miłuieſz/ ieſli ſię iego przykazánia przeſtąpić godzi. SkarŻyw 40, 504; LatHar 19, 112, 144.
»przestąpić wolą [boską]« [szyk zmienny] (6): iuż ſie oſtrzegáć będzieſz ábyś go [Pana Chrystusa] ni w cżym nie obruſzył/ á nie przeſtąpił woley iego. RejPos 130, 14, 120, 230v, 309; SkarŻyw 492.
»przestąpić zakazanie Pańskie« (1): iż iuż s thego Páná nam národzonego mamy pewnego iednacżá/ przycżyńcżę/ á pewnego obrońcę/ ieſliby kto s krewkośći ſwey vpadł w ten to grzech/ á przeſtąpił ono ſrogie zákazánie Páńſkie RejPos 305v.
»przestąpić zakon, prawo, ustawę(-y)« = transgredi praecepta Mącz; transgredi leges PolAnt [szyk zmienny] (7:3:3): PatKaz III 139; Y iáko dziwno rozſſáffował dobrotliwoſći ſwoie [...]/ á długą odwłokę czyniąc gniewowi ſwemu/ áczkolwiek iuż był poruczył przodkom náſſym vſtáwy ktorych bez kazni nie vmieli bychmy przeſtępić RejPs 150v; Kto zakon Moizeſſow przeſtąpi/ bez wſſego miłoſyerdźya zá śwyádectwem dwu álbo trzech vmrzeć muśi. KromRozm II m2v; Mącz 148a; RejPos 8, 169v, 305v; BudBib 2.Mach 7/2; SkarJedn 132; WysKaz 18; Ták grzeſzy śmiertelnie/ ten co práwo Boże przeſtąpił/ oycá y mátki nieczcząc: iáko ten kto kośćiołá nie vſłuchał SkarKazSej 698a, 701a, 702a; [Kaz 93].
»upaść i przestąpić« (1): Iż też żaden prze krewkość ćiáłá ſwego. [...] zakonu onego cále y zupełnie wypełnić nie mogł. Bo choćiażby iuż też wſzyſtko był vcżynił/ á w iednymby vpadł/ y ono przeſtąpił/ tedy ſie wſzyſtkiego winien ſtawał. CzechRozm 207v.
»wykroczyć abo przestąpić« (1): A gdziebys s cżego wykrocżył/ ábo przeſtąpił ſwiętą wolą iego/ ni w cżym inſzym żadney nádzieie nie pokłáday/ iedno w ſwiętym miłoſierdziu iego RejPos 14.
»(ani) zgwałcić i (ani) przestąpić« (2): RejPos 230v; iż ſię tego żadnym ſpoſobem cżynić nie godźiło/ áby raz ochrzcżonego [...] znowu chrzćić miano. Tę vſtáwę ſtárſzych ſwoich/ niewiem cżemu pánowie Rzymiánie/ zgwałćić/ y przeſtępić śmieli/ gdy ſię tego ważą/ raz v Ruśi ochrzcżonych/ znowu chrzćić NiemObr 150.
»przestąpić ślub« [szyk zmienny] (2): [Panna Maryja modli się do Boga:] tobiem ſamému kwiat mé cżyſtoſcij ofiarowala/ tobiem ſamému moie dziewitztwo zachowala. Ale dziſiá móy námileyſſy goſpodinie przinękaią mie abych ten ſlub ij tę obietnicę przeſtąpila [nakłaniają do poślubienia Józefa] OpecŻyw 6; kthora [Barbara] przeſtąpiwſchi ſzlub malzenſki ſnym [Osisłowskim] czudzolozila LibMal 1548/145.
przestąpić (od kogo) do kogo (1): Látá od národzenia Páná Kryſtuſá 938. Tu iuż ſtolec álbo Máieſtat Ceſárſki przeſtąpił do Fránkow álbo Gállow/ też y od Włochow álbo Longobárdow do Kſiążąt Niemieckich BielKron 174.
Synonimy: 1.a. obminąć, obyść, prześć; 2. ominąć, opuścić, pominąć; 3.a. wzgardzić; b. naruszyć, zgwałcić, złamać; 4. prześć.
Formacje współrdzenne cf STĄPIĆ.
Cf PRZESTĄPIENIE, PRZESTĄPIONY
ZCh