[zaloguj się]
[pdf]

PROSO (80) sb n

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N proso prosa
G prosa
A proso prosa
I pros(e)m
L prosie

sg N proso (22). ◊ G prosa (32). ◊ A proso (11). ◊ I pros(e)m (9). ◊ L prosie (3). ◊ pl N prosa (1). ◊ A prosa (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. bot. Panicum miliaceum L. (Rost); proso zwyczajne, zbożowa roślina roczna z rodziny wiechlinowatych (Poaceae); ziarna tej rośliny; milium Miech, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; bladum, scrutum BartBydg; miliaria herba Cn (44): ZapWar 1505 nr 2008 [2 r.]; Bladum, proszo, yarzyna BartBydg 20, 140b; ale w ſiemieniu lnianym albo wproſie może bić przez długi cżas za chowvna [!] [kamfora] FalZioł I 70c; Ieſth rzecż nietucżna Proſo/ Biegunkę zaſtanawia FalZioł III 18b, +6b, III 18b [3 r.], c, 38d; Piją [Tatarzy] wodę, mleko kobyle, y piwo z proſa warzone. MiechGlab 22; RejRozpr H2 [2 r.]; ſtráwem miał bárzo lichą/ chleb s proſá/ á wody trochę BielKron 458; Milium, Proſo/ Iágły. Mącz 221b; Detritum milium, Otrzepáne proſo. Mącz 451a, 221c; RejZwierc 109v; Calep 661b; Skoro záśiawſzy/ Proſo tłuc ná Iágły/ áby potłucżone były GostGosp 76; Kędy ſie proſá rodzą/ tám miękiny gdy iágły tłuką bárzo dobre świniom GostGosp 110, 72, 78, 167 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (10): ZapWar 1502 nr 1938, 1504 nr 1946, 1528 nr 2422, 1530 nr 2390, 1531 nr 2540; RejWiz 103; Weźmieſz też pſzenicę/ ięczmień/ bob/ ſoczewicę/ proſo/ y wykę [...]/ á z tego ſobie vczyniſz chleb BibRadz Ez 4/9; Strum Lv; Kaſz wſzelákich/ krup nowych/ proſá wyſzcżykáne/ śiemioná lniáne/ konopne/ mák/ tákże y przędźiwá/ ma Dworká doyżrzeć GostGosp 122, 164.

Zwroty: »swego prosa bronić« = bronić swojej sprawy (1): PP. Litewscy dobrze czynią ze swego Prosa bronią od tych bezboznych Constitutyi, aleby mądrzey czynili kiedyby y naszego oganiali ActReg 166.

»proso siać; prosem osiewać (a. posiać)« = milio seminare Miech [szyk 3:2] (3;2): ZapWar 1505 nr 2087; Nie ktorzy z nich [Tatarów] trzy zagony albo cżtyrzy [...] za orawſzy, proſem oſiewaią/ z kthorego iagieł ſobie placki (ktore Bairy zową) cżynią MiechGlab 22, **4v; Piérwſzégo Roku śiey Proſo/ Ber/ Mánnę/ Ięczmień. Strum Lv; GostGosp 78.

[»proso wiercieć« = wahać się (1): Zdam ſię ia tu tobie plątáć/ albo iáko on mowi proſo wierćieć. LipsPiotr 65.]

[»zabieżeć [komu] od prosa« = pomieszać szyki: Obacżywſzy krol/ że mu zábieżano od proſá [...]/ roſkazał żołnierſtwu odćiągnąć od miáſtá. PlutBBud Iv (Linde).]

Szeregi: »proso albo ber« (1): Rownie ták iáko cżyni Goſpodarz więc miły/ Aby proſá álbo bru wroble mu nie piły. KmitaSpit A2v; [Cresc 1571 175]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.] [Cf znacz. 2. być może szereg ma charakter synonimiczny.]

»jęczmień i proso« (1): Piso, Tłukę ośći álbo łuſzcziny otłukam/ yáko z yęczmieniá y z proſá. Mącz 301b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»owies i proso« (1): Iakom ya nyewzoral any poszyal czwyerczy rolyey nadww polv owszem y proszem ZapWar 1505 nr 2087. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»proso, tatarka« (1): Proſá/ Tátárki/ wcżás śiać/ dla rozpuſzcżenia bydłá wcżás. GostGosp 78. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

2. bot. Zestawienie: »włoskie proso« = Setaria italica (L.) P. B. (Rost); włośnica, ber, zbożowa roślina roczna z rodziny wiechlinowatych (Poaceae) (1): Panicum, Włoskie proſo/ podobno Ber. Mącz 275d.
3. bot. Zestawienie: »białe proso« = Sorghum durra (Forsk.) Stapf; sorgo murzyńskie, roślina roczna zbożowa i pastewna z rodziny wiechlinowatych (Poaceae) (1): tám [w mieście Gezan nad Morzem Czerwonym] chlep pieką z białego proſá ktory bárzo ſlotki ieſt/ zową oni dorá. BielKron 457v.
4. bot. Zestawienie: »wroble proso« (34):
a. Lithospermum officinale L. (Rost); nawrot lekarski, lecznicza bylina z rodziny ogórecznikowatnych (Boraginaceae); lithospermon (lithospermum) Calep, Cn; milium solis Cn (32): Theż ſok matki bożey włoſek znaſieniem włoſkiego kopru j zwrobliem proſem/ vwarziwſzy ty rzecży zwinem á thego ſie napijay/ kamień łamie to picie FalZioł I 27a; proch [...] Wroblego proſa ieſth dziwny wpobudzaniu vryny y też w rzecży przyrodzoney paniam FalZioł I 51a; (nagł) Granaſolis. Wroble proſo. Steinbrech. (-) [...] WRoble proſo ma wſobie ciepłoſć y ſuchoſć w trzecim słopuiu [!]/ á naſienie wroblego proſa ieſt więczſzey moczy/ á ieſt tho naſienie białe á okrągłe á barzo twarde FalZioł I 56d; wezmi ſoku wroblego proſa/ wodki włoſkhiego kopru/ piethruſzcżaney, każdey ſnich mniey niżli połkwarthy/ [...] FalZioł I 57a, I 2d, 6c, 8c, d, 11b (30); SienLek 60; Calep 609a; [Grana ſolis wroble proſo SzymŁowEnch +3; Millium ſolis wroble proſo. SzymŁowEnch +4].
b. Anagallis arvensis L. (Rost); kurzyślad polny, roślina roczna z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae), pospolity chwast zbóż albo Lithospermum officinale L.; nawrot lekarski z rodziny ogórecznikowatnych (Boraginaceae) (1): Anagallis – Muſzec. Item, wroble proſo. Calep 66b.
c. Corchorus olitorius L.; juta warzywna, ślaz żydowski; włóknodajna roślina roczna z rodziny lipowatych (Tiliaceae), jej młode pędy i liście używane były jako jarzyna głównie w Egipcie, Palestynie i Grecji (1): Corchorus – Wroble proſso, muſzec. Calep 259b.

Synonimy: 1. ber; 2. ber, butwajc; 4.a. ber, b. kuroślep, muszec, muszetrzy, niedośpiałek; c. muszec.

ALKa