[zaloguj się]
[pdf]

OZDOBA (241) sb f

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N ozdoba ozdoby
G ozdoby ozdób
D ozdobie
A ozdobę ozdoby
I ozdobą ozdobami
L ozdobie
V ozdobo

sg N ozdoba (55). ◊ G ozdoby (27). ◊ D ozdobie (30). ◊ A ozdobę (40). ◊ I ozdobą (30). ◊ L ozdobie (17). ◊ V ozdobo (7). ◊ pl N ozdoby (8). ◊ G ozdób (5); -ó- (1), -(o)- (4). ◊ A ozdoby (19). ◊ I ozdobami (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia
1. To, co stanowi walor fizyczny lub umysłowy, duchowy człowieka, jego piękno i bogactwo duchowe i materialne; płynące z nich: chluba, splendor, sława; ornamentum Calag, Calep; cultus, decor, decorum Calep (110): iáko ón Márnotrawcá/ z Króleſtwá od Oycá w opcą [!] Kráinę [...] wpadſzy/ wſzyſtkę ozdobę poczćiwośći ſwéy Szlácheckiéy był vtráćił/ świnie páſł OrzQuin P3; bo ia to wiem pewnie/ iż ći pánowie/ czo iedno wiedzieli być/ Dworzáninowi ku ozdobie potrzebnego/ wſzytko wypowiedzieli GórnDworz Dd5v, V3v; Zierde. Ochędoſtwo. Ozdobá. Ornamentum. Calag 583b; Cultus idem quoque significat quod ornatus, sive curatio [...] – Chędoſtwo, ozdoba. [...] ut, Cultus corporis, cultus animi Calep 216b; Decor [...] Pulchritudo est quaedam ex decentia rerum personarumque, in locis, temporibus, sive in agendo, sive in loquendo – Ozdoba piecknoſc. Decorum – Ozdoba, prziſtoinoſzc. [...] quod non tam ipsum honestum significat, quam quod [...] communi opinioni honestum videtur Calep 292a; Ornamentum, Ornatus, apparatus, honos, dignitas – Ozdoba. Calep [739]b.

W połączeniu szeregowym (1): ſámá [niewiasta] zápala ſię ogniem [...] z widzenia wiela oſob: z ktorich iedni głádkośćią/ drudzy rodu zacnośćią/ drudzy bogáctwy/ álbo innemi iákiemi ozdobámi zálecáć ſię mogą. ModrzBaz 54v.

W przen [czyja] (1): [wolność równa z królem] Wolnégo Polaká ozdobá. OrzQuin P4 marg.
Przen: Pohańbienie, zohydzenie (1): Ktory mię ták fálſzywie chce mieć w tey ozdobie [w niesłusznym posądzeniu]. [...] Niechay wſtyd ná ſię włoży kto falſz ná mię wlecże. CzahTr Kv.
a. O pięknie zewnętrznym, urodzie, prezencji, elegancji, zaletach fizycznych; concinnitas, elegantia, mundities, munditia, lautitia, ornatus, puritas Calep; decor PolAnt (15): Poććiwośćią młodzieńcom (ieſt) śiłá ich/ záś ozdobą ſtárym ſzędziwość BudBib Prov 20/29; Inſzé tedy ſye ſuknią bárzo ozdobiáią: A od téy záśię/ ſzáty ozdoby doſtáią. PudłFr 70; Concinnitas, Ornatus, elegantia – Ozdoba, kſztałt nieiakieij rzeczij. Calep 232a, 679b; Ciáło me iák ſkorupá/ wyſchły vſtá moie/ Prze zemdlenie ięzyká/ cżuią bole ſwoie. W niwecż ſię obroćiły ozdoby y ćiáło/ Od cżłeká ſprochniáłego/ ieſtem rożny máło GrabowSet F3; Kreẃ łzámi wyćiekłá/ zginęłá ozdobá/ Co żal vmie/ ná mnie doſtátecżna probá GrabowSet R4v, X.

ozdoba czyja [w tym; pron poss (2), G sb (1)] (3): Muśieliby hołdowáć ták pięknéy oſobie. Bo/ co ieſcze drugiégo ma ku ſwéy ozdobie/ Nie przypráwna rumiáność/ gdy ſye vkázuie/ Przez iéy wdźięczné iágody: kogóż nie zhołduie? PudłFr 70; Gdźiéż oná twa ozdobá? wdźięczna páni moiá/ Piérwſzy twéy kwiát vrody? kędy białość twoiá? Którąś pod ſłońcem práwie wſzytkié przenośiłá/ Zrázuś ták wſzytkiégo zbyłá? GosłCast 23; ABSOLONOWA Kraſa/ HELENY ozdobá/ Mądrość SALOMONOWA Gigántow oſobá. PaxLiz A3.

W połączeniu szeregowym (1): Pierwſza Cohors, álbo Rotá [w rzymskim wojsku] wſzyſtki inne przechadzałá wielkośćią/ mocą/ ozdobą/ y Mężmi vcżonemi w piſmie BielSpr 12.

W przeciwstawieniu: »pożytek ... ozdoba« (1): y niewiem ieſli pożytek wietſzy/ cżyli ozdobá ciáłu ieſt ze wſzytkich tych cżłonkow/ ktorych vżywamy. GórnDworz L16.

Szeregi: »krasa, ozdoba« (1): Tám zech ſie porządkowi/ przypátrzył wſzyſtkiemu. Co wſzyſtko [w gospodarstwie] ſpodźiwieniem/ bárz mi ſie podoba/ Záś [panienki] niewymowna kraſa/ vćieſzna ozdobá. PaxLiz E2v.

»ozdoba i piękność« (1): Przeto tuſz dobrze/ Hánno vrodźiwa/ ſobie/ Z twoich dárów znáć/ że Bóg ieſt łáſkáwym tobie. Który iáko ozdobę y piękność ſzácuie KochFrag 22.

Wyrażenie przyimkowe: »w ozdobie« (1): Przynośćie Iehowie sławę/ imieniu iego/ bierzćie obiátę á nieśćie przedeń/ kłániayćie ſię Iehowie w ozdobie świątobnośći [w ozdobie świętéy WujBib]. BudBib 1.Par 16/29.
b. O zaletach umysłu i ducha, moralnych walorach, pięknie cnót, doskonałości, odwadze, męstwie, czci wobec Boga; ornamentem Vulg (24): Bo prawdźiwa ozdobá [decus enim verum]/ cnotą ma być nábywána ModrzBaz 50v; Zoná vczćiwa ozdobá mężowi/ Y napewnieyſza podporá domowi KochPieś 42; Serce we mnie zgáſło: á boiaźń trapiąca/ Ośiádłá ſmyſły moie: więc trwogá burząca Przypádłá ná mię Pánie: [...] Ozdobá potłomioná/ ieſli iáka byłá. GrabowSet F2v; niebieſki Krolu/ [...] Tyś ſam ieſt mądrość/ ty dawaſz ozdoby Wſzemu GrabowSet V4, E3.

ozdoba czyja [w tym: G sb i pron (5), pron poss (3)] (8): GórnDworz V3; Iuż ſie theż vdaymy do cznot/ iáko ich poććiwy cżłowiek y vżywáć y iemi ſie ſpráwowáć ma/ y iáko to ieſt powinien dla więtſzey ozdoby ſwoiey. RejZwierc 82, 272v [2 r.]; SkarŻyw A3v; Cnotá ozdobą możnośći/ Y ochłodą w doległośći. KochMRot A2; GórnRozm N2v; Sámá Cnoty ozdobá/ gdźie nie nátkaſz ręki/ Nic nie ieſt RybGęśli C3v; SarnStat *3.

W połączeniu szeregowym (1): iáko trawá y kwiát ktory z niey wyraſta: że y tá trawá/ to ieſt/ ludźie: y kwiát iey/ to ieſt/ wſzytká ozdobá/ zacność/ mądrość/ vmieiętność/ náuká ktoraby w nich byłá/ vwiędnąć/ vſchnąć y vpáść muśi: á ſámo tylko ſłowo Boże ná wieki trwáć będźie CzechEp 122.

W charakterystycznych połączeniach: ozdoba człowiecza, poćciwego, prawdziwa, uczciwa.

Wyrażenie: »ozdoba złota« (1): Ozdobá złota [ornamentum aureum] opátrznemu ieſt náuká Leop Eccli 21/24.
Szeregi: »chluba i ozdoba« (1): ktorych [świętych] ſie ſławą niebo y ziemiá nápełniłá/ ktorzy ſą chlubą y ozdobą náſzą SkarŻyw A3v.

»dostojność i ozdoba« (1): niewiem Miło. pánie/ iákoś to w. m. białymgłowam życżliwy/ gdyżeś w. m. doſtoyność ich/ y ozdobę wſzytkę ná ſzroth puśćił GórnDworz V3.

»ozdoba, klenoty« (1): Bo toć wáſzá ozdobá/ toć wáſze klenoty/ Odrzućiwſzy wſzetecżność bądźcie pilni cnoty RejZwierc 272v.

»rozumy i ozdoby« (1): iáko oni niewinni á ſwięći ludzie/ kthorzy ieſzcże byli tákiemi rozumy y tákiemi ozdobámi nie ták zákwitnęli/ iáko káżdey vććiwey ſłuſznośći ſtátecżnie vważnie przeſthrzegáli miedzy ſobą. RejZwierc 267v.

Wyrażenie przyimkowe: »w ozdobie« (1): Sámá oná [cnota] nagrodą/ y płacą ieſt ſobie/ Y króm nábytych przypraw świétna w ſwéy ozdobie. KochPieś 44.
α. O kunszcie językowym, zaletach wymowy; kwiecistości stylu; ornatus Modrz; color (a. lumen, a. ornamentum) orationis; ornatus orationis a. verborum Cn (6): Widźimy/ że mowá ktorey w ſzkołách vżywáią/ niedawno byłá niecżyſta y plugáwa: á niemiáłá tey ozdoby/ ktoraby ſię do ſpraw zgodźić mogłá [ornatu et acumine eo caruisse, ut ad negotia conferri posset]. ModrzBaz 135; Nie ſzukay w tym piſániu ozdobney wymowy/ Boć prawdę zdawná mowią prośćiuchnemi ſłowy. Ani ſzukay porządku náder ozdobnego/ Bo ozdobá cżęſto kroć zwodźi y mądrego. Ale ſzukay ſzcżyrośći/ prawdy/ pobożnośći NiemObr ktv; ReszPrz 71.
Wyrażenie: »ozdoba słow; słowa bez ozdoby« (1;1): Nie radbym by ćie miáłá obchodzić á obrażáć proſtotá piſmá ſwiętego y ſlowá bez ozdoby á nie dworſkie Leop *B4v; Koronáciey s proſtá chcę piſáć nowinę. Bo Poetowie oni kiedy co piſáli/ Folguiąc ozdobie ſłow z gośćińcá chybiáli. StryjWjaz A3.
Szereg: »ozdoba i wystawa« (1): Naydzieſz też w drugich [słowach] nadobną wdzięcżność ozdobą y wyſtháwą/ y będzieć ſie zdáć iż prawdziwe y pożythecżne. RejZwierc 84v.
c. O wynikających z zalet i bogactwa splendorze, chlubie, sławie, mocy, korzyściach; ornamentum Modrz; splendor Vulg, JanStat; decor JanStat (60): vcżył [Pitagoras] że każdey niewiaſty ſrom á cżyſtota ieſth prawa oſdoba. BielŻyw 29; (nagł) Do Niedbálcá. (–) [...] Rozmyſl ſobie/ Cżás cie ſkrobie/ Coby tobye/ Ku ozdobie RejZwiercTrzec Aaa2v; Cwiczą ſye miárą nie zbytek tu ſłuży. [...] Miłuią Bogá nie folguią ſobie/ Hołduią rządóm nie zbytniéy ozdobie. PudłFr 46; Prawdá żeć do goſpodárſtwá cáłego tu wiele ieſzcże nie doſtawa: [...] niemáſz Barći/ [...] zá nią wielkiey ozdoby: w tym miodow ſycenia y przypraw/ pićia onego zdrowego y niepoſpolitego nie naydźie tu GostGospSieb +3v; Nád wſzytki zyſki náſze/ ozdoby ślicżnośći. Nie mamy nic [...]/ iák dobrze vmrzeć KołakCath C5v, Bv; Iżbyś tu ná tym świećie miał ozdobę iáką/ [...] Przynamniéy ieden ten dźień/ w który [Pan] ćiérpiał zá ćię/ Odłóż ná to SiebRozmyśl [A4]; Oto zacny Chodkiewicż ku wiecżney ozdobie/ Piękną Rádźiwiłownę wźiął zá żońę [!] ſobie. WitosłLut A4v, A4; tá święta oſobá [Zygmunt August] wſczepiłá Roſkoſz, wczás miły, potym z ſobą wzięłá Wſzytko do niebá, á ſmutną záłobę, Nam zoſtáwiwſzy, záwzięłá ozdobę. KlonKr F2v; CzahTr C3v, L3v; OStrym powietrzem Albo chorobą Ciężką ſtrapiona Páni/ ozdobą Co przedtym byłá Domu wſzytkiégo GosłCast 21; Y ſtáray ſie [synu] ſpilnośćią/ [...] Iák byś ią zá Małżonkę/ iuż otrzymał ſobie/ Gdyż to mnie ná poćiechę/ y ozdobę tobie. PaxLiz E; Y kwitnąć będźie [ten kwiat] procz ſtráchu zwiędłośći/ Ozdobą onym/ co ná báránkową Chwałę pieśń krzyczą/ właſną/ czyſtą/ nową. SzarzRyt Dv.

ozdoba czyja [w tym: pron poss (6), G sb (4)] (10): iedno żeby ći niechay niebyli málowánemi pány/ á thelko dla ozdoby Máieſtatu/ [...] ále niechaiby tych pánow ſłowá ſzły w poſłuch GórnDworz Hh5v, N5; NiemObr 179; A ſnadź ten twóy vpadek ozdobą twą będźie/ Gdy król ná máieſtaćie podle ćiebie śiędźie. GórnTroas 58; W trwogę zmienione/ ozdoby/ niedźielnych Y świętych dni innych: á wdźięcżne śpiewánie Obroćiło ſię w płácż y nárzekánie. GrabowSet S3; Nie to pánowie/ nie to ſą ozdoby wáſzé/ nie to ieſt plác dźiélnośći y ſławy wáſzéy: ále [...] Tych [Rusi i Węgrów] zwyćięztwem [...] vſzláchćiona ieſt cnotá wáſzá OrzJan 53; JanNKar Cv; GrabPospR N2; PaxLiz D; ſtan y máieſtat krolewſki/ ktory ieſt zátrzymánim y ozdobą wſzyſtkich dobr y ſławy wáſzey SkarKazSej 666a.

W połączeniach szeregowych (4): Nuż y Hethman y káżdy dzielny cżłowiek iuż cie będzie ná lepſzey bácżnośći miał/ wiedząc tho wżdy ná cię iż tho vmieſz cżego drugi nie vmie. [...] Iużći ſtąd ſławá/ ozdobá/ y piękno znáiomość rość y mnożyć ſie ſnádnie może. RejZwierc 113; Lecż ſię ia ćieſzę [Boże] tobą/ Boś ty moią obroną/ Nádźieią/ y ozdobą/ Przez ćię/ vyźrzę wznieconą Mą cżeść GrabowSet Hv; JanNKar Cv; áby błogoſłáwieńſtwo náſze ná tym świećie/ dobrze obwárowáne było [...] zdrowie y máiętnośći náſze/ práwá y przywileiá/ małżonki y potomſtwo/ ozdoby y ſwobody náſze. GrabPospR K2.

W przeciwstawieniach: »chudoba (2), hańba, oszpecenie, sromota ... ozdoba« (5): ModrzBaz 128v; Niech będą vſzláchceni ozdobą ſowitą/ Lepiéy niż oſzpáceni háńbą nieodmytą. GosłCast 33, 31. Cf Przysłowie.

Przysłowie: Milſza mi z cnotą chudobá/ Niżli z niecnotą ozdobá KochMRot A2, Bv.

W charakterystycznych połączeniach: ozdoba prawa, wieczna, wielka, zbytnia.

Zwrot: »[z kogo] ozdobę mieć« (1): wżdy ſie w tych kochaymy/ ktorzy ſą ták święći y ták zacni iż z nich familia náſzá/ to ieſt kośćioł Boży y my ſami ozdobę wielką mamy. SkarŻyw A4.
Wyrażenie: »pamiętna ozdoba« (1): wſzytkich vćiechą y kochániem będźieſz/ [...] Rość Iároyśiu naymilſzy [...]. Abyś był domu twego pámiętną ozdobą. SkorWinsz A3v.
Szeregi: »cześć i ozdoba« = honor et decor JanStat (3): którzy [pochodzący ze szlachty członkowie kapituł] nie mniéy ſą godni ku potrzebie/ iáko też ku czći y ozdobie kośćiołów [honori et decori Ecclesiarum JanStat 197] SarnStat 180 [idem (2)] 196, 923.

»ozdoba i możność« (1): Iż po dźiś dźień pátrzyćie ná pány y krole ſwoie/ pomázáńce Bożé [!]/ y z ich ſię ozdoby y możnośći vweſelaćie SkarKazSej 666a.

»pociecha i ozdoba« (2): Oycżyźnie ſwey poćiechą y ozdobą wſzelką/ Był KołakCath B3, C2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ozdoba i potężność« (1): á więcey ſię ná krolewſką ozdobę y potężność/ niźli ná iego w niepotężnych ſędźiakách obronę ſpuſzczáć chćieli. SkarKazSej 690a.

»przysmaki i ozdoby« (1): A tho napilniey vważay/ ábyś w ten cżás pomniał ná ſławę á ná pocżćiwość ſwoię/ wſzák wieſz iákie tá záwżdy przyſmáki y ozdoby ludzyom cżyniłá. RejZwierc 27.

»ozdoby i rozkoszy« (1): Ieść pić á roſkoſzowáć po wſzyſtkie ſwe látá Ozdoby y roſkoſzy mieć wſzyſtkiego świátá. KołakSzczęśl A3.

»ozdoba i rozmnożenie domu« (1): co [synom pierworodnym i starszym] ku ozdobie y ku rozmnożeniu domu ich [in splendorem et augmentum domus illorum JanStat 562] cnotámi/ zaſługámi/ y ſłużbámi było zebrano/ to rozpraſzáią SarnStat 593.

»ozdoba i sława« (1): ze zwoli bozey szły podobno [służby jego] też dla wietszey ozdoby y sławy osoby WKM. ActReg 108.

Wyrażenie przyimkowe: »w ozdobie« (2): powiedam wam/ że y Sálomon we wſzytkiey ſwey ozdobie [in omni gloria sua; we wſzyſtkiéy ſwéy chwale WujBib] nie był ták vbránym iáko iedná z tych [lilii]. WujNT Luc 12/27, Matth 6/29.

Iron. (1): Iedno wárchoł niezgodá/ tá ieſt ieich ozdobą/ Lamią ſię y tárgáią ſámi miedzy ſobą. CzahTr E.

W przen (2): GrabowSet Rv; MArćin Stogniewá Márká ſyn leży w tym grobie/ Ktorego ſwego domu miał mieć ku ozdobie. CzahTr L3v.
α. O wyróżnieniach, zaszczytach wypływających z męstwa itp.; decus, ornamentum, ornatus Modrz (9):

ozdoba czyja [w tym: G sb (3), pron poss (1)] (4): Ono niewiem ieſli wádźi dobrym obycżáiom/ że poſpolićie łáńcuchy złote noſzą mężni y niemężni/ gdyż ſię to ozdobą zda być tylko mężnych ludźi [cum quidem hoc ornamentum fortium virorum esse videatur]. ModrzBaz 51; y chęć dobrych ludźi obraża/ ktorzi z tego żáłoſni być muſzą/ gdy widzą/ áno ozdoby [ornamenta] ſwoie ſpolne máią z temi/ ktorzi ich ieſzcże męſtwem álbo godnośćią niezásłużyli ModrzBaz 51v, 118v. Cf »ozdoba sprawiedliwości«.

Zwrot: »ozdoby brać i odnaszać« (1): drudzy pálmę zá męcżeńſtwo/ drudzy záś inſze ozdoby zá cnoty ſwe/ od Páná bráć y odnáſzáć będą. KuczbKat 140.
Wyrażenia: »ozdoba sprawiedliwości« (1): iżeſmy przez nię [śmierć Pana Chrystusową] doſtáli nie tylko grzechow odpuſzczenia/ ále też ozdoby ſpráwiedliwośći WujNT 773.

»ozdoby złote« (1): Niechayby im [ludziom mężnym] też było wolno/ y ozdoby złote [aurea omamenta] nośić/ ktore ábo z nieprzyiaćielá zdárli [...] ábo go iákim inſzym zacnym vcżynkiem doſtáli ModrzBaz 119.

Szeregi: »ozdoba i powaga« (1): Oſtátnie liekárſtwo ná grzech maſz/ [...] od Páná twego/ Iezu Chriſtá/ ktore tym wſzyſtkim wyſzey námienionem [chrztowi, pokucie, jałmużnie] ozdobę/ y powagę cżyni. BiałKaz B3v.

»abo przezwisko zacne abo ozdoby« (1): mężnie ſobie pocżynáli/ [...] á gdźie słuſzney zapłáty [mężnym niewolnikom i chłopom] nie ſtawáło/ tedy im wżdy ábo przezwiſko iákie zacne/ ábo ozdoby iákie oſobliwe ku ich zacnośći przydawano [vel appellatione, vel cognomine, vel ornatu singulari, vel aliis insignibus honestarentur]. ModrzBaz 118v.

»ozdoba i życzliwość« (1): Sámá cnotá/ iáko nieiáki Duch Boży/ miárkowáłáby złe żądze/ [...] ozdoby y życżliwośćiby [decus et favorem] dobrym náukam ſzukáłá ModrzBaz 136v.

2. Sam człowiek jako ktoś najdoskonalszy, najwartościowszy na tle innych; ornamentum Modrz (13):

ozdoba czyja [w tym: G sb (4), pron poss (1)] (5): ModrzBaz 133; O móy kléynoćie drogi/ o ſzláchetné plemię/ Tyś był ozdobą domu/ [...] Domu/ który iuż zginął/ ty oſtátnie ginieſz GórnTroas 52; Chce ćie Pirrhus fam Woyſká Gréckiégo ozdobá: Chce ten w świętą ſpółeczność łoża vrzędnégo GórnTroas 58; RybGęśli A3. Cf »ozdoba ojczyzny«.

Zwrot: »być ozdobą [komu]« (1): y on Q. Maximus, ktory przewłacżániem rzecż ſtráconą nápráwił: y Cicero, ktory dla záchowánia w cáłośći Rzecżypoſpolitey oycem oycżyzny názwan był/ przodkom ſwym wielką ozdobą byli [maximo ornamento fuere]. ModrzBaz [41]v.
Wyrażenie: »ozdoba ojczyzny« (1): [Hozyjusz] kośćiołá chrześćijáńſkiego świecá/ y ozdobá oycżyzny náſzey/ á iákoby náſzey POlſkiey Patriarcha ReszPrz 12.
a. O pięknej kobiecie [czego] (1): [do Jadwigi Tarłówny] Ozdobo źiemie: ſzczęśliwy/ ſzczęśliwy/ Komu ćię Pan Bog náznáczył życzliwy [!] SzarzRyt D3.
b. O małżonku, o ukochanym; w przen (4):

ozdoba czyja (2): Pobudzoná z przyrodzoney krewkości [panna] Iełá myſlić/ [...] Kogoby mogłá mieć ſwą ozdobą. PaxLiz A4v. Cf W porównaniu.

W porównaniu (1): TOĆ ieſt/ nie ktora inſza ſercá ma ochłodá/ Toć ieſt [Democillus] iák świetne ſłońce/ ma ślicżna ozdobá. PaxLiz D3v.

Wyrażenia: »rozkoszna ozdoba« (1): gdy chceſz mię zbáwić teſknośći [...]/ Záś nábáwić mnie pragnieſz roſkoſzney ozdoby. PaxLiz B3.

»ucieszna ozdoba« (1): Witay Pánno [...]/ Będźieſz wnet obdárzoná/ vćieſną ozdobą. [...] Gdyż mężá będźieſz miałá/ z domu bárz zacnego. PaxLiz C2.

c. O dostojniku, władcy (1):
Wyrażenie: »ozdoba krolow« (1): Krol ſam był rozumem/ pięknośćią/ cnotą/ ná wſzem ozdobny/ Oycżyzny nádzieiá/ ozdobá krolow BielKron 307v.
d. O uczonym poecie [czyja] (1): vmárł nam iuż Polſki Orpheus, y on Ozdobá Lechu twoiá Słowieńſki Amphion. KlonŻal A3v.
3. To, co stanowi wspaniałość świata, piękno rzeczy (48): niewiáſtá [...] Nálázłá y gozdzie/ ktorymi Pan przykowany był. z iednego wędzidło vcżynione: drugi ná koronę Ceſarſką włożony ieſt. ieden ná ozdobę/ drugi ná nabożeńſtwo. SkarŻyw 398; IDźćie Kiąſzki [!] do ludzi krom żadney ozdoby/ [...] Niech ná tytule piękne fárby nie poſtoią WisznTr 5.

ozdoba w czym (1): Iáko ná ieden drogi kámień wſzyſcy iednáko pátrzą: ále ieden lepiey widźi niżli drugi/ co w nim zá ozdobá. SkarKaz 549b.

W porównaniu (1): Iák prędko śćięty kwiatek/ ſwą ozdobę tráći/ Ták rychło kráſę cżłowiek/ gdy ſię z śmiercią bráći. GrabowSet E.

Wyrażenia: »hojność ozdob« (1): noc ſkraca Switánie: á po ſtronie Wſzelkiey/ świátłem pozłaca Niebo/ y łąkom/ hoyność ozdob wraca. GrabowSet K4v.

»ozdoba ziemie« [szyk 1:1] (2): A gdy Lot wyſzedł s Sodomy/ [...] przewrócił Pan Bog ony miáſtá/ y wſzytkę onę kráinę z ludźmi y ze wſzytką ozdobą zyemie [cuncta terrae virentia Vulg Gen 19/25; wſzytko co ſie ná ziemi zieleni Leop]. BielKron 12; KuczbKat 20 marg.

Szereg: »ozdoba i ochędostwo« (1): ozdoba ich [kościołów] y ochędoſtwo/ obliczność Boża w nich SkarKaz Ooood.
Wyrażenie przyimkowe: »w ozdobie« (1): Co ácz w káżdéy rzecży widźiém/ ále toż tylko drzewo ták cudné/ y wedle ſkłádu żywiół w ozdobie ſwéy żywiącé/ podćiąwſzy/ dopuśćimy niech ták vmiéra: to co z żywiół było/ w téſz ſye záś obraca. Oczko 5.
W przen (1):
Wyrażenie: »śliczna ozdoba« (1): Z którego [wieńca] piérwſzy kwiatek/ Ioſippá moiego [...] Kłádźcie ſobie przed oczy [...]. Prziymićiéſz ten kwiateczek [= utwór literacki] ták ślicznéy ozdoby GosłCast 11.
a. O pięknie zewnętrznym konkretnych miejsc, rzeczy (6): Hieruzálem/ wzór miaſt zacnych/ ozdobá świátá: Zgodą mieſzczan ſwych ſpoiona ná wieczné látá KochPs 188; iż od tego czáſſu ku pierwſzey ozdobie [Kijów spalony] przyść niemoże StryjKron 547.

ozdoba czyja [w tym: G sb (3), pron poss (1)] (4): Głos wyćia páſterzow że zburzono ozdobę iych [vastata est magnificentia eorum] BudBib Zach 11/3; Rum w kupách ſtoi/ gwałtem rozwálonych wieży. A co było ozdobą miáſtá prześlicznégo/ To pobudza ku płáczu GórnTroas 8; y iuż po ozdobie Kośćiołow/ ku twey chwale budowánych/ A ſztuki ſtoią/ murow połamánych. GrabowSet T4v.

Wyrażenie: »ozdoba czelna« (1): Frontale – Nączelnik. Ozdoba czelna. Calep 436a.
b. Ogólnie o wspaniałości świata; gloria, pulchritudo Vulg (8):

ozdoba czyja [w tym: G sb i pron (5), pron poss (2)] (7): Znam wſſyſtkie ptaki powietrzne: á ozdobá pol [pulchritudo agri] przy mnie ieſt. Leop Ps 49/11; BielKron 1; Ale y źiemiá nie ieſt bez ſwoiéy ozdoby/ Bo y tę Bóg oſzláchćił [...]: To/ górámi/ to láſy/ to kryſztałowémi Rzékámi: to łąkámi pięknie kwitnącémi. KochFrag 22; vkazał mu [Szatan Jezusowi] wſzytkie kroleſtwá świátá/ y ozdobę ich [gloriam eorum; chwałę ich WujBib] WujNT Matth 4/8; inſza ieſt ozdobá [ciał] niebieſkich/ á inſza źiemſkich [sed alia quidem caelestium gloria, alia autem terrestńum] WujNT 1.Cor 15/40, Luc 4/6; SkarKaz 122b.

W połączeniu szeregowym (1): Dźiwne to było y nád wſzytkie świátá tego ozdoby/ bogáctwá/ roſkoſzy y doſtátki napożądliwſze przemienienie. SkarKaz 122b.

Zwrot: »w ozdobie chować« = utrzymywać w harmonijnym pięknie (1): Skłonność w żywiołách/ rozlicżną miárkowáć/ A ich niezgodą [= różnicą]/ świát w ozdobie chowáć; Słońcu dźień/ chwilę kśiężycu dáć nocną GrabowSet V4v.
c. O harmonii wszechświata, sfer niebieskich (4):

W połączeniu szeregowym (1): Słonce ieſt oko Boże nieba y przyrodzenia okraſſa, [...] poſeł niebieſki, ozdoba Boża, okraſa niebieſka BielŻyw 135.

Zwrot: »mieć ozdobę w sobie« [szyk zmienny] (2): Ale nie pátrzmy ná przyrodzenie/ pátrzmy ná to/ co cżłowiek rozumem á ręką vrobi, [...] á wdy te rzecży máią tyle ozdoby w ſobie/ iż kto ná to pátrzy/ mnima áby ták wiele dla pożytku/ iáko dla nápáſienia ocżu to było vcżyniono. GórnDworz L16, L16.
Szeregi: »piękność i ozdoba« (1): te wſzytki rzecży [bieg ciał niebieskich]/ iáko s ſwey zámierzoney miáry/ nigdy nie wychodzą [...] thák też záſię máią táką piękność w ſobie/ y ozdobę/ iż rozum cżłowiecży/ nic pięknieiſzego wymyſlić ſobie nie może. GórnDworz Ll6.

»porządek i ozdoba« (1): tym ćieleſnym okiem Poyźrzy przynamniéy po niebie ſzyrokiem. [...] Ale porządek/ y ozdobá rzeczy Nieták zá ſobą ćiągną wzrok człowieczy KochPs 27.

d. O sławie, mocy, bogactwie krajów, ojczyzn, państw, narodów; decor Vulg (20): Cny Zemowićie nie máło ozdoby, Przybyło Lechom z twey męzney oſoby. Przeto choć ziemiá ćiáło twe pozárłá, Sławy twey v nas ieſcze nie zátárłá. KlonKr B3v.

ozdoba czyja [w tym: G sb i pron (11), pron poss (1)] (12): Sławá Libáńſka dána ieſt iey [krainie judzkiej]/ ozdoba Kármelu y Saron [Gloria Libani ... decor Carmeli et Saron] Leop Is 35/2; A Páńſtwo W.K.M. ktore ieſt iáko murem nieiákim wſzelkiego Chrześciáńſtwá ozdobę ſwą pierwſzą y rząd ſtárożytny záśię weźmie: á W.K.M. y v ludźi ſławy prawdźiwey/ y wielkiego Imieniá v wſzech Narodow ſobie doſtánieſz WujJud B2; BudBib Is 35/2; A dla ozdoby Rzecżypoſpolitey/ By y z Kśiąg w sławie kwitnęłá obfitey/ Monwid ninieyſzy kilká ſet náłożył/ Aby Fricż ożył. ModrzBazStryj π2v; KochPs 134; JanNKar B; SarnStat *3v; SiebRozmyśl [A3]; GrabPospR N2; WAcław, nie tylko Czeſkie miał przy ſobie Sceptrum, ále tez rząd k wſzelkiey ozdobie Korony Polſkiey KlonKr E; CiekPotrHerb )?(3v.

W połączeniach szeregowych (5): Sigmund brat ijch trzecij/ prozno wam tego wiele zalećać/ [...] za niego dworſtwo y znaczne meſtwo/ i ynſze ozdobi to Kroleſtwo otrzimalo PaprUp C4v; któréieſmy [Koronie Polskiej] wſzyſtkę poczćiwość/ ozdobę/ pożytek poſpolity/ á nawięcéy vmocnienié od niebeſpieczeńſtwá ták wnętrznégo iáko zewnętrznégo opátrzyć powinni SarnStat 1018, 1020; GrabPospR N2; Lecz gdy ſię krolow nápárli [...]/ ktorzyby [...] máiętnośći ich ná ſwoy ſtan vżywáli/ y ozdobę wſzytkiey źiemie ná ſobie/ y doſtátek/ y ſławę nośili y okázowáli/ [...] tedy im P. Bog tego nie zgánił SkarKazSej 690a.

W przeciwstawieniu: »ozdoba ... obelżenie« (1): gdyż ſpráwy moie poććiwe [...] Były wſzędy y ná káżdym mieyſcu ieſli nie z ozdobą/ docżego ſię ia prze niedoſtátki moie ſłábym być cżuię/ tedy pewnie nie z obelżeniem tego cnego narodu mego Polſkiego CzahTr A3.

Wyrażenie: »ozdoba wieczna, na wieczne czasy« (1:1): á ktoréby [pożytki] Polſkiému y Litewſkiému narodowi przodkiem pokóy y záchowánié w cáłośći/ á potym ſłáwę y ozdobę wieczną przynieść mogły. SarnStat 1004, 1020.
Szeregi: »ozdoba i dobro« (1): prze co téż nie poſzlednié mieyſcá w oyczyznie W.M. záſtępowáć raczą/ y zá czáſem da Pan Bóg wysſzych dóydą/ miluiećie téż W.M. ozdobę y dobro iéy JanNKar B.

»fundament i ozdoba« (1): Zadne bowiem śiły tákowe być nie mogą/ ktoreby dobrze vgruntowáną y zgodną Rzecżpoſpolithą z iey fundámenthow y ozdob ruſzyć miáły Phil P2.

»sława i ozdoba« (2): tákieſmy [...] Tráktaty y namowy między ſobą vczynili [...]. Z czego bądź [...] Koronie Polſkiéy/ y Wielkiemu Kśięſtwu Litewſkiému ſławá y ozdobá ná wiekuiſté czáſy. SarnStat 1020, 1004.

»ozdoba i świetność« (1): Przytępiłeś miecz iego [Dawida]/ [...] Ozdobá wſzytká iego/ y świetność záćmiona/ A ſtolicá nogámi wzgórę wywrócona. KochPs 134.

4. Chwała, wspaniałość Boga, Jego królestwa; decor PolAnt [w tym czyja: G sb i pron (13), pron poss (1)] (18): KuczbKat 20; Ozdobá ſławy twoiéy/ cudá nieſłycháné KochPs 210.

W połączeniach szeregowych (2): oni vyzrzą wielmożność Páńſką/ y ozdobę á kráſę Bogá náſſego [ipsi videbunt gloriam Domini et decorem Dei nostri]. Leop Is 35/2; Y co obiecał [Jezus] trzem tym/ [w przemienieniu] zyśćił/ y vkazał im kroleſtwo y wſzytek doſtátek/ máieſtat/ ozdobę/ y wſpániáłość iego. SkarKaz 122a.

Wyrażenia: »ozdoby nieskończone« (1): Bym twe ozdoby [Zbawicielu] widźiał nieſkońcżone/ Bez ćieleſney zaſłony/ Iák duſze vwielbione GrabowSet Q.

»wiecznotrwała ozdoba« (1): To ſzczęśni/ to weſeli/ ktorzy [...] ćiebie ſzukáią/ Wiecznotrwáłey ozdoby: y czynią ſtáránie By chcąc ſámego ćiebie miłowáli Pánie. SzarzRyt B2v.

Szeregi: »ozdoba i chwała« (1): Zámiłowáłám Pánie ozdobę domu twego y chwáłę mieſzkánia twoiego. SkarŻyw 142.

»ozdoba, (i) sława« [szyk 1:1] (2): Gdyż go [ciało] Pan Bog racżył ſtworzyć nie ná roſpuſtnośći ſwiátá tego/ ále ku cżći ku chwale ſwoiey/ á ku poććiwey ozdobie iego/ y ſławie iego RejZwierc 113v; BudBib Is 35/2.

»ozdoba i ućciwość [= cześć]« (1): Ozdobá y vććiwość przed nim [gloria et decor ad facies eius]/ [...] Przynośćie Iehowie sławę imieniu iego BudBib Ps 96/6.

Wyrażenie przyimkowe: »w ozdobie« (2):
~ Szeregi: »w szczęściu i w ozdobie« (1): Sam ſobie [Bóg] doſyć w ſzczęśćiu y w ozdobie/ Wżdy ku ſwey ſławie/ dał w tym vwielbieniu Mieyſce ſtworzeniu. SzarzRyt B4.

»w dostatku i w ozdobie« (1): Pan obiecał niektorym vczniom vkázáć ſię im w kroleſtwie ſwoim/ y w páńſtwie/ w doſtátku y ozdobie máieſtatu ſwego SkarKaz 122a. ~

a. Sam Bóg, też Chrystus i Matka Boska [w tym czyja: G sb (5), ai (1)] (6): Ozdobo Izráelſka/ co w świętych przebywaſz/ Przecżże ták/ przećiwko mnie/ ſwych gniewow vżywaſz? W tobie oycowie náſzy ſwe vfánie mieli/ [...] Wybawiałeś ie Boże GrabowSet F2v; O Márya ozdobo narodu ludzkiego/ y chwało dworu niebieſkiego LatHar 505; Heſper iák iáſna ieſt miedzy gwiazdámi/ ták twe wſpániáłe Pánno nád Pánnámi Są obyczáie/ z nátury przyrodne/ Ozdoby godne. SzarzRyt D4v, Av.
Wyrażenie: »niewysłowiona ozdoba« (1): Iezu niewyſłowiona ozdobo/ y korono świętych pánienek LatHar 341.
Szereg: »ozdoba i korona« (2): Bądź pozdrowioná [Maryjo] ozdobo y korono ſtanu pánieńſkiego naiáśnieyſza. LatHar 39, 341.
5. To, co dodatkowo zdobi lub wzmacnia (o rzeczach); decor Vulg, Modrz (20): bo pirwey to mamy w ſwey władzey/ że możemy widzieć/ ſłyſzeć/ dotknąć ſie: toż dopiro/ widzimy/ ſłyſzymy/ dotykamy ſie: ácżkolwiek niektorym rzecżam s tych/ ćwicżenie śiłá ozdoby przynieſie. GórnDworz Ff2v, Ll6v; GórnTroas 34; Co miedzy námi mrze y z źiemie wſtawa/ Niebu y Duchom ozdoby rozdawa GrabowSet X2.

ozdoba czyja [w tym: G sb (9), pron poss (2)] (11): Leop Ez 16/39; [dworzanin] do ſwego rycerſkiego rzemięſłá/ [...] wſzytki ine godnośći/ y przymioty dla iego ozdoby/ mieć ma GórnDworz G7; ModrzBaz 57v; KochPs 109; Iest to przedsięwzięcie IKM aby dwor swoy wporządek dobry wprawic raczeł gdyz to iest ozdoba wielka Dignitatis Regiae. ActReg 47; Phalerae [...] German. Allerley Roſſzgezierden [...] – Rząd nakoḿa [lege: na konia], ałbo oſdoba zolmierza. [...] Non tamen sola equorum ornamenta phalerae dicuntur, sed [...] etiam equitum et virorum nobilium Calep 797b; GrabowSet Q4, V; Wy miáſto pereł drogich/ [...] oddayćie wieniec z kwiéćia rozliczngo/ Który ozdobą będźie/ iego głádkiéy głowy OstrEpit A3v; WujNT 180; PaxLiz Dv.

Zwrot: »przydawać [czemu] ozdoby« (1): Zá temi tedy ktorem wylicżył cnotámi/ wſpániáła myſl idzie/ y nieczo im przydáie ozdoby GórnDworz Ff8.
Wyrażenia: »hojne [= kosztowne] ozdoby« (1): Pod nogi lecą/ twych kośćiołow hoyne Ozdoby GrabowSet V.

»klejnoty ozdoby« (1): A będę ćie ſądził ſądem cudzołożnic/ y thych kthorzy niewinną krew wylewáią [...]: y zewloką ćię [nierządnicę] z ſzat twoich/ á pobiorą klieynoty ozdoby twoiey [vasa decoris tui; naczynia ozdoby twoiey WujBib]: y zoſtáwią ćię nágą á pełną zelżywośći. Leop Ez 16/39.

»ozdoba najpiękniejsza« (1): Prośi/ w koſztowné ſzáty żeby ią vbrano/ Głowie iżby ozdobę naypięknieyſzą dano. GórnTroas 62.

»ozdoba przedniejsza« (1): Mniemacie wy podobno/ że to wam baiano/ [...] Albo iſz na koſciełech złote były dachy/ A białym Alabaſtrem budowane gmachy: Nie ſądzcie tego mieśca z poſady dziſieyſzey/ Bo to ledwie cień zoſtał ozdoby przednieyſzey. KochSat A3.

Szeregi: »ozdoba, kosztowne roboty« (1): Ozdobę domu twego/ koſztowné roboty Obuchámi potłukli y twárdémi młoty. KochPs 109.

»ozdoba abo znak« (1): ieſliby ktorzi byli/ coby [...] chćieli ſię też tem [zacnymi sprawami] iáko iáſnemi cechámi popiſáć/ [...] trzebá/ żeby to było v nich ozdobą ábo znákiem/ nie bogáctwá/ áni zacnośći rodu/ [...] ále tylko onego ſámego męſtwá w ſpráwách wielkich á trudnych doświádcżonego. ModrzBaz 51v.

W przen (1): iżby dworzánin/ y náukę/ j ine przymioty wſzytki thák miał v ſiebie/ iáko zá iednę okraſę rycerſkiemu rzemięſłu/ á nie rádniey rycerſkie rzemięſło/ y ine przypadki/ náucze ku ozdobie GórnDworz G7.
6. Uwydatnianie różnego rodzaju piękna, chwały, ozdabianie (30):
a. Strojenie, przystrajanie, upiększanie (9): Telamones – Wſzelyakie kſztałty wsłupiech podſadzonich dlia ozdobi wirite. Calep 1050b; ták koſą oſtrą [...] Oracz/ kwiateczek wonią známienity [...] śćina niebaczliwie/ Ktorego [kwiateczka] długo czekáły teſkliwie Sliczne Dryády/ ządáiąc go ſobie Y dla wonnośći/ y czołu k ozdobie SzarzRyt C4v.

ozdoba czyja (5): dobrze mowił Dawid: Pánie kochałem ſie w ozdobie domu twego. WujJud 181v; náydowáli ſię y ći/ ktorzy bryły śrebrá przynośili: [...] Nie będźieſz ſię tedy dźiwował/ ieſli ſię ná ozdobę domu Bożego/ y wzniecenia nabożeńſtwá twego/ y drobnieyſze rzecży przynoſzą LatHar +4; Y od Sálomoná wdźięcznie P. Bog przyiął ony wielkie nakłády y koſzty/ ktore ná dom Boży y ozdoby iego vczynił. SkarKaz 453a, 455b [2 r.].

Szeregi: »bogactwo i ozdoba« (1): DOſtátkiem zá tey [Henryka Walezego] przybyło oſoby, Náſzey Koronie bogactw y ozdoby. [...] zbytkiem, On y poddani nárabiáli brzydkiem. KlonKr F3.

»potrzeba i ozdoba« (1): Y vkázował ná ſobie oſobliwą robotą ſzyte y háwtowáne/ iedwabne y ſzárłatne ſzáty/ [...] powiedáiąc/ że to wſzytko ſwą ręką bez rády y pomocy cudzey vrobił/ [...] [pochwalono to] ſna dla tego/ że to wſzytko ſobie ná potrzebę y ná ozdobę vrobił KlonFlis A2v.

b. Zachowywanie cnót, doskonalenie (umysłu) [w tym czyja: G sb i pron (2), pron poss (2)] (4): iż náuki dobre/ [...] ſą pożythecżne/ y potrzebne ku życiu/ y ozdobie náſzey GórnDworz G3v.
Wyrażenie: »poczciwa ozdoba« (1): Bo ku poććiwey ozdobie twoiey byś też inych ięzykow nie miał/ tedy iuż maſz Polſkiego piſmá y vććiwego nápominánia doſyć. RejZwierc 268v.
Szeregi: »ćwiczenie i ozdoba« (1): przyſtoi/ ſtáráć ſie bárziey o iego [umysłu] ćwicżenie y ozdobę/ niż o tho co ciáło ſláchćić ma. GórnDworz G3.

»ozdoba i władza« (1): Gdźie obycżáie y cnot ſtek głęboki [...]? Ach/ że rozrywek ozdobá y władza/ Gáśnie: obżárſtwo od wſzech vlubione/ Y wyniſzcżyło ſzláchetne zwycżáie. GrabowSet H2.

c. Pomnożenie sławy, chwały (17): iż nie dom ludźi poświąca/ ále wierni Boży/ świętymi będąc/ [...] mieyſcu ná ktore ſię ſchodzą ozdobę cżynią. NiemObr 22; GrabowSet N4v, P3; SzarzRyt D3.

ozdoba czyja [w tym: G sb (8), pron poss (3)] (11): wiele piſał [Filo] kſiąg ku ozdobie krześćiáńſkiey wiáry. BielKron 145v; áby pan moy [...] záchowywał we wſzytkim wſpaniáłość/ [...] áni koſztu żáłuiąc/ ku ozdobie Máyeſtatu/ y dworu ſwego. GórnDworz Ii2; RejPosWstaw [413]v; GrabowSet G; Naydą ſie/ króm wątpienia/ wielowładny pánie/ Którym ku twéy ozdobie wymowy doſtánie KochFrag 42; WysKaz 42; SarnStat 411; SiebRozmyśl Ev; nie wielka mowię ſumá groſz ábo pułtorá odłożyć ná ochronienie náſze/ [...] y ktemu ná pewną ozdobę y pomnożenie oycżyzny náſzey GrabPospR N4v, Nv, N2.

Szeregi: »pociecha i ozdoba« (1): A proſzę ćię/ przez ták wielką łáſkę/ która z boku twégo naświętſzégo wypłynęłá ku poćieſze y ozdobie kośćiołá twégo świętégo SiebRozmyśl Ev.

»ozdoba a poczciwość« (1): ći ſproſnym á plugáwym żądzam cieleſnym ſprzećiwić ſie/ y żywot ſwoy ták poſtánawiáć zwykli/ áby ták y ſámi ſobie y wielu inym pożytecżnymi y ku ich ozdobie á pocżćiwośći być mogli RejPosWstaw [413]v.

»potrzeba i ozdoba« (1) [opatrując] Stół Królewſki [...]/ tákże Dwór: Poſły, Gośćie, y inné perſony ku potrzebie y ozdobie dworu Królewſkiégo należącé. SarnStat 411.

»ozdoba i pożytek« [szyk 1:1] (2): Wielki pozitek y ozdobę tziniela tha Academia R.P. PaprUp B4; GrabPospR Nv.

»ozdoby i tryumfy herbowne« (1): Wylicżáią ſwoie y przodkow ſwych przećiwko Rzecżypoſpolitey zasługi [...]/ cżęſtokroć to cżynią przez ſwoie rzecżniki/ ktorzi im one ozdoby y tryumfy herbowne [ornamenta ac triumphos gentilicios] cżáſem choć gwałtem przypiſuią ModrzBaz 94.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Chromata – Ozdoby. Calep [191]a; Cultus – Ozdoba. Calep 216b.

Synonimy: 1.a. krasa, ochędostwo, piękność; b. chluba, dostojność; α. wystawa; c. cześć, możność, rozkosz, sława; α. życzliwość; 3. krasa, ochędostwo, piękność; d. sława, świetność; 5. okrasa.

Cf [OZDOB]

IM