« Poprzednie hasło: OKRUTNIEĆ | Następne hasło: [OKRUTNO] » |
OKRUTNIK (275) sb m
o jasne.
sg | pl | |
---|---|---|
N | okrutnik | okrutnicy |
G | okrutnika | okrutników |
D | okrutnikowi | okrutnik(o)m |
A | okrutnika | okrutniki |
I | okrutnikiem | okrutniki, okrutnikami |
L | okrutniku | |
V | okrutniku |
sg N okrutnik (80). ◊ G okrutnika (30). ◊ D okrutnikowi (23). ◊ A okrutnika (31). ◊ I okrutnikiem (9); -em (1), -(e)m (8). ◊ L okrutniku (1). ◊ V okrutniku (4). ◊ pl N okrutnicy (16). ◊ G okrutników (37); -ów (2), -(o)w (35). ◊ D okrutnik(o)m (9). ◊ A okrutniki (23). ◊ I okrutniki (10), okrutnikami (2) SkarŻyw, GórnRozm.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.
okrutnik czyj [w tym: pron poss (6), ai poss (2), G sb i pron (2)]: Wyſzedł tedy lud przed dom Bogu poſtáwiony/ áby Moiżeſzá vkámionowáli/ tám wołali/ áby wyſzedł okrutnik naſz/ co nas przywiodł ná nędzę niewoley ſwą chytroſcią/ co nam vſtáwił ſrogie á gwałtowne przykazánia BielKron 41; DEeyus Ceſarz s Pánnoniey/ [...] okrutnik wielki Krześćiáńſki. BielKron 152v; Sioſtrę iego Eutropią gdy chcieli wźiąć [...] rzućiłá ſie do ocżu ſwemu okrutnikowi BielKron 298, 101v, 116, 202v, 243v, 253v; BiałKat 63v; Oycá ſię ſwego takiego okrutniká ludzi dobrych/ przę/ y odſtępuię. SkarŻyw 179.
W połączeniu z imieniem [w tym: imię + okrutnik (12), okrutnik + imię (9)] (21): BielŻyw 30; LubPs R2v, S2v, hh; ARiſton on okrutnik/ kiedy ludzi śćinał/ Zony ich ſpołu z dzyećmi/ do ciemnice imał RejZwierz 11; Tego cżáſu Attylá okrutnik wſzytki kráiny zachodne woiował BielKron 160; [Papież] ćiebie [...] naprzednieyſzym wodzem przełoży przećiw themu okrutnikowi Máchomethowi. BielKron 254, 112v, 160, 161, 242v, 243v (10); á działo ſie tho zá Domicianá Ceſárzá onego okrutniká ktory ſrodze przeſládował Krześćiáńſtwo RejAp 23v; HistRzym 83v; Nálázłá ſie onemu miáſtecżku [...] oná Iudyth páni ſwięta/ kthora zábiła onego okrutniká Holofernuſá RejPos 167; RejZwierc 264; SkarJedn 209, 303.
W połączeniach szeregowych (6): Gdy kto patrząc poſpolicie ocży zciſka, też znamio: matacża/ fałſzerza/ potrawcę [!]/ zazdroſciwego, ſkępcza okrutnika, y nie pobożnego. GlabGad N6v, P2 [2 r.], P3; Czáſu też onego byli Obrzymi ná ziemi (marg) Okrutnicy/ mocarze y vćiſkacze/ wiodący niepowśćiągliwy żywot. (–) BibRadz Gen 6/4; RejPos 250.
Zastępuje imię własne lub zaimek anaforyczny (25): BielŻyw 30; LubPs hhv; RejZwierz 15v; Neron ná ten cżás Krześćiány mordował rozmáitemi mękámi/ z namowy inych. Szedł k niemu Piotr s. áby vbłagał okrutniká/ á żeby przeſtał roźlewáć krwie Krześćiáńſkiey. BielKron 142v; Bo gdy Turek Modonę obiegł/ miał pięć ſet dział [...]. Miáſtho broniło ſie iáko nalepiey mogło/ náoſtátek polećiwſzy ſie Pánu Bogu woleli vmrzeć niżli prziść w ręce okrutnikowi BielKron 273, 240, 240v, 242v [2 r.], 243v, 254 (11); Po długim więzieniu y rozmáitych namowách/ gdy [sędzia] widział nieodmienny vmyſl ich: myſlił iákoby im naprzykrzeyſzą y nadłużſzą śmierć zádał. Y pátrzcie co okrutnik wymyſlił. SkarŻyw 207, 27, 63, 478, 480 [2 r.], 490, 601; Gdy okrutnik królewſką poświęconą głowę Zá włoſy ćągnął GórnTroas 10, 64.
W przeciwstawieniach: »miłosierny (a. miłościwy) (4), cichy a pokorny, łaskawy sędzia, pokorny, sprawiedliwy ... okrutnik« (8): OpecŻyw 110v; a thego nygdi zadni pan ſprawyedlywi yeno yaky okrvthnyk nyeczinyl. LibLeg 11/136v; GroicPorz hh4v; RejZwierz 43; Náſluchálichmy ſie theż [...] wiele przykłádowy iáko miłoſiernym záwżdy ſie hoynym miłoſierdzyem Páńſkim opłácáło. A okrutnikom iáko też záwżdy ná wielkie pomſty wychodziło okrucieńſtwo ich. RejPos 266; O wſzechmogący á dziwny Boże iákoż tho tobie bárzo łácno vcżynić [...] z okrutniká ćichego á pokornego. RejPos 283v, 225; BiałKaz H2v.
W porównaniach (2): Iż iák byſthra wodá/ ták okrutnicy przemijáć muſzą. LubPs O3v marg; Przyrownánye okrutniká ku dzikiemu wyeprzowi/ kthory chce gwałćić á s korzenia wywroćić koſcioł Páńſki. LubPs S3v marg.
W charakterystycznych połączeniach: okrutnik gniewem zapalony, krwie nienasycony, krześcijański, ludzki (ludzi dobrych) (2), marny, porażon, z przyrodzenia, wielki (nawięcszy) (8); chytrość okrutnika, droga, groza, gwałt, moc (możność) (5), oblicze, popędliwość, przenaśladowanie, śmierć; gwałt od okrutnika, ociążony, pojmany, (u)trapiony (2), uciśnienie, zniewolon; pogróżka przeciw okrutnikowi; zgwałcona przez okrutnika; okrutnikiem ogarnion, zjęty; pomsta nad okrutniki; okrutnik prześladuje; chybić okrutnika, odstąpić; z ręki okrutnika wybawić (od okrutnika wybawiony) (3), wykupić (odkupić) (2); zachować od okrutnika, zginąć; dać w moc okrutnikowi, dostać się, nie wierzyć, oprzeć się, poddać się, przyść w ręce, służyć, stawić się [za kogo], wyrwać [kogo]; bojować przećiwko) okrutnikowi, jechać; dopuścić [na kogo] okrutnika, gromić, gubić, karać, nawrocić, pogładzić, porażać, stłumić (2), ubłagać, ukamionować, winować zabić((wý)bić) (5), zwyciężyć (2); ciągnąć na okrutnika; obrocić się w okrutnika, odmienić się; mieć [kogo] za okrutnika; zwać [kogo] okrutnikiem; brać zwycięstwo nad okrutnikiem; chować [kogo] przed okrutnikiem, kryć się; walczyć z okrutnikiem.
»srogi okrutnik; srogość okrutnika« [szyk 8:3] (9;2): Iáka ieſth ſrogość okruthnikow nád koſciołem Páńſkim. LubPs Mv marg, Mv marg, S2v, Y5v, gg6; Srogi okru[t]nik/ á práwie ſro[g]ich źwierząt przy[ro]dzenie máiąc. BibRadz I 6a marg; RejAp 117v; RejPos 185; RejZwierc 264; SkarŻyw 546; GórnTroas 32.
»okrutnik tyran« (1): Ieſzcżeś/ powiáda/ vrodzona nie byłá/ gdy mátká twoiá (ſtolicá Rzymſka) w dzieśiątym od Neroná przenáſládowániu/ okrutniki tyránny rozlewánim krwie ſwoiey zwyćiężyłá SkarJedn 388.
»zły (a. złośliwy) okrutnik; złość okrutnika« [szyk 2:1] (2;1): iż Nábchodnozor będąc złym okrutnikiem á bałwochwálcą/ przeſláduie y pobiera ludzi niewinne BielKron 93; SkarŻyw 21; BOLESLAVV Smiáły/ mężny/ okrutnik złośliwy Stániſłáwá świętego zábił KlonKr wstęp A3.
»okrutnik, (i) krwie przelewca (a. wylewca)« (2): By ſię byłá tá [św. Auzderberta] zá onych okrutnikow y wylewcow krwie Chrześćiáńſkiey vrodziłá: rozumiey iákoby byłá ná męcżeńſtwo zá chryſtuſa bieżáłá SkarŻyw 193; Calep 944a.
»okrutnik i prześladowca« (1): iż ieſt [psalm] wszythek práwie modlitwą od wſzytkiego Koſciołá [...] áby był od okrutnikow y przeſládowczow wybáwion LubPs Q2v.
»srogi i okrutnik« (1): Cżoło podługowate z twazrą [!] też długą ku dołu zakoncżona, ſrogiego znamionuie y okrutnika nie lutoſciwego. GlabGad N4.
»złośliwy (a. zły człowiek), okrutnik« [szyk 2:1] (3): biyćie biyćie złe ludzie Pogánſkie okrutniki náſze BielKron 243v; ſpráwiedliwie tedy okrutnicy/ złoſliwi Bogu przećiwni máią być poháńbieni BielKron 253v; BudBib Ier 15/21.
okrutnik czego [= będący czym] (1): Dawno ſie było nędzniku gniewáć/ nie ná okrutniká onego/ ále ná okrutniká złośći á grzechow twoich RejZwierc 261v.
okrutnik nad kim (1): RejPos 79v cf »srogi okrutnik«.
okrutnik czyj (1): RejPos 69v cf Szereg.
»srogi okrutnik« (2): iáko maſz być śilen temu ſrogiemu okrutnikowi nád ſobą/ gdyć Pan opowiedáć racży o ſobie/ iż on iáko mocnieyſzy tu przyſzedł/ ktory zniſzcżył/ ſtárł/ y zemdlił wſzytkę moc iego RejPos 79v, 78v.
W połączeniu z imieniem [zawsze: imię + okrutnik] (4): [Solon] Piſiſtratowi okrutnikowi, ktoryż chciał Atteny mieć [...] mocznie odparł. BielŻyw 5. Cf W połączeniu z przymiotnikiem.
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: z imieniem (3); zawsze: okrutnik + przymiotnik] (4): Dionizius on okrutnik Syrákuzáńſkj/ chociay był złym á ſwowolnym pánem/ pátrzay co ſynowi zá tákież wſzetecżeńſtwo vcżynił. RejZwierc 34, 39v, 77v, 92v.
Synonimy: prześladowca; b. tyran.
LWil