Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEBACZNOŚĆ

Następne hasło: NIEBAGNISTY »

NIEBACZNY (80) ai

W pisowni łącznej (75), w rozłącznej (5).

e jasne; -a- (69), -å- (2); -å- PowodPr; -a- : -å- SkarJedn (1:1).

comp niebaczni(e)jszy (1).

Fleksja

sg
m	N	niebaczny	f	N	niebacznå	n	N	niebaczn(e)
	G	niebaczn(e)go		G			G	niebaczn(e)go
	D			D	niebaczn(e)j		D
	A	niebaczn(e)go, niebaczny		A	niebaczną		A
	I	niebacznym		I	niebaczną		I
	L	niebacznym		L			L	niebacznym
	V	niebaczny		V	niebacznå		V

pl
N	m pers	niebaczni
N	subst	niebaczn(e)
G		niebacznych
D		niebacznym
A	m pers	niebacznych
A	subst	niebaczn(e)
I	m	niebaczniejszymi
I	n	niebacznymi
V	m pers	niebaczni

sg m N niebaczny (33). ◊ G niebaczn(e)go (3). ◊ A niebaczn(e)go (3), niebaczny (1). ◊ I niebacznym (2). ◊ L niebacznym (1). ◊ V niebaczny (1). ◊ f N niebacznå (3). ◊ D niebaczn(e)j (1). ◊ A niebaczną (1). ◊ I niebaczną (1). ◊ V niebacznå (3). ◊ n N niebaczn(e) (3). ◊ G niebaczn(e)go (1). ◊ L niebacznym (1). ◊ pl N m pers niebaczni (11). subst niebaczn(e) (1). ◊ G niebacznych (3). ◊ D niebacznym (2). ◊ A m pers niebacznych (1) CzechEp. subst niebaczn(e) (1). ◊ I m niebaczniejszymi (1). n niebacznymi (1). ◊ V m pers niebaczni (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. baczny.

Znaczenia

1. Nierozważny, nie zdający sobie sprawy ze złych skutków swego postępowania (38)
- α. W funkcji rzeczownika (3)
- a. Będący skutkiem nierozwagi (8)
2. Głupi; tępy, niewrażliwy, ociężały umysłowo (9)
3. Niedbały (6)
4. Nie przygotowany na coś (1)
5. Nie liczący się z kimś lub czymś (6)
- a. W funkcji rzeczownika (1)
6. Niewdzięczny (4)
7. Bezwzględny, okrutny (11)
- Przen (3)
8. Wynikły z nieuwagi, nieostrożności, przypadkowy (2)
9. Nie zauważony (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Nierozważny, nie zdający sobie sprawy ze złych skutków swego postępowania; imprudens Mącz, Modrz, Calag, Cn; crassus, demens, inconsultus, inconsiderans, indiseretus Mącz; inconsideratus Calep; parum prudens Cn (38): SeklKat S4v; DiarDop 107 [2 r.]; Niebácżny lud Krześćiáńſki ſámi ſwoiey krwie prágną. BielKron 246v, 254, 318v; Cogitatione nulla homo, Niebáczny człowiek Mącz 59b, 63d, 64a, 168d, 328b; HistLan D2; RejZwierc 232v; Muſić ſie pohámowáć zuchwaleć nie bátzny/ Batząc gdy iuż wyſtępny nie vydźie bes kaźni. WierKróc B2v; ModrzBaz 30; niebácżny Ceſarz Olexy pierwſzy [...] przechodu Chrześćiánom Láćinſkiego kośćiołá do ziemie S. bronił SkarJedn 254; Calag 538b; KochPs 108; PaprUp D3; Calep 522b; Y ktoż by tak niebácżnym práwie názbyt być miał. Ktoryby Chryſtuſowym ſłowom wierzyć niechćiał. KołakSzczęśl B2v; GrabPospR Nav; Wieſz moy przyiacielu Iákiem miał o tym ſynu niebácżnym ſtáránie CiekPotr 10; GosłCast 48; SzarzRyt A2.

niebaczny w czym (1): wſzyſcy ſię z Greków śmieią/ iż wtym ták niebácżni ſą/ á nie widzą/ iſz ieſli tego pochodzenia Duchá S. y od Syná przą/ vłomek wielki cżynią wyznánią [!] Bogá w Troycy iedynego. SkarJedn 287.

W charakterystycznych połączeniach: niebaczny(-i, -a) cesarz, czł(owi)ek (3), lud, ludzie (4), narod, pani, syn, zuchwalec.

Szereg: »głupi a niebaczny« (1): Cżemuſcie ták głupi á niebácżni/ iż Kalkáſowi dacie tákimi ſwiątościámi ná mieyſcu boſkim ſzáfowáć BielKron 60.

W przen (1): To iuż tám nie rozum rządzi ále ſmyſł niebácżny. RejZwierc 80v.

α. W funkcji rzeczownika (3): wyrwie ón piſmo/ ácz fáłſzywie rozumiáné/ á wſzákóż iednák ku prawdźie v niebácznych podobné OrzQuin Aa2; Ieſteſmy tedy dźiećmi y niebácżnymi/ ná błażeńſkie śie mowy y ná prozne ſpráwy vdawamy KuczbKat 395; CzechEp 35.

a. Będący skutkiem nierozwagi (8): GroicPorz v3v; KochZuz A2v; STephan ſzoſty/ Papież/ [...] ktory z gniewu niebácżnego wizytki vſtáwy [...] Formozá Papieżá pokáźił BielKron 172v; Oddal od śiebie niezmierny á niebácżny ſmutek Iudaſzow SkarŻyw 168, 369; czego Bóg rzeczypoſpolitéy ku iéy napráwie vżyczyć raczył/ tego ón ſwym niebácznym poſtępkiem ku iéy ſkáźie vżywa. KochWr 25.

Szeregi: »bystry i niebaczny« (1): Tákowe byſtre y niebácżne Xiędza Powodowſkie^go przećiwko nam wynieśienie/ máłoby nas obeſzło NiemObr 4.

»niebaczny a niemądry« (1): nierozumieſzli/ włoż rękę ná vſtá twoie/ by ćie niepodchwycono w słowie nie bácżnym á nie mądrym [in verbo indisciplinato] Leop Eccli 5/14.

2. Głupi; tępy, niewrażliwy, ociężały umysłowo; crassus, demens, pinguis, plumbeus Mącz (9): Lapidem etiam hominem dicimus, Niemy/ niebáczny. Mącz 184a; Obesae naris homo, proſtak/ niebáczny/ niedowćipny człowiek. Mącz 241a; Pinguis, [...] Metaphorice, Nierozumny/ grubego rozumu/ niebáczny/ leniwy. Mącz 300b, 67b, 216b, 306c.

W połączeniach szeregowych (3): Vſzy wielkie á miąſſze, cżłowieka znamionuią ſmiałego/ nie bacżnego/ nie wſtydliwego. rozumu grubego, ale poſłuſznego/ kthory rad małorobi á wiele ije. GlabGad O7v, O8; iákoby głupi/ niemy/ y niebácżny/ co mu kazano/ vcżynił CzechRozm 77.

3. Niedbały; indiligens Mącz (6): OrzRozm B2v; Mącz 187d; Miáſto pożitku który ón [urzędnik] pokazał pracą ſwą/ prędko ſye wniwécz obróći: iáko tego doſyć bywa v Pánów niebácznych. Strum Q4v; WerGośc 222; owiecżká/ Gdy ią páſterz niebácżny/ W lás/ buiáć puści/ [...] Ginie GrabowSet G3.

Szereg: »niebaczny a niesprawny« (1): Bo Vrzędnik niebácżny á nieſpráwny/ cżego omieſzka w Ieśieni/ Zimie/ y ná Wioſnę/ tedy Lećie męcży chłopy GostGosp 34.

4. Nie przygotowany na coś (1): Iż przeyźrzenie Bogá wſzechmocnego / Potka wſzedźie cżłeká niebácżnego. PaxLiz E4.

5. Nie liczący się z kimś lub czymś [na kogo, na co] (6): O Głupi Grekowie/ á niebácżni ná potomne cżáſy BielKron 241v, 105; Immodestus, Niewſtydliwy/ niebáczny nic ná kogo. Mącz 228d; Sac niektorzi niebatzni na krziwde R: P: PaprUp L; Bo też ći [arianie] [...] niebacżnieyſzymi w bluźnierſtwie ná Kryſtuſá ſą PowodPr 38.

a. W funkcji rzeczownika (1): Nie wſpominam też y inſzych złych ſpraw y zwycżáiow/ w ktorych niebácżni ná vcżćiwość y powinność Krześćijáńſką/ beſpiecżnie mieſzkáią LeszczRzecz A4.

6. Niewdzięczny (4): A ták pátrz pilnie iáko tho y źwirzętá nieme długo dobrodzieyſthwá pámiętáią/ á cżłowiek márny á niebácżny potyć zá tho powinien poki w ręku dzierży. RejZwierc 99.

niebaczny przeciw komu (1): Práwo nániebácżne dzieći przećiw rodzicom. RejPosWstaw [41⁴] marg.

Wyrażenie: »niewdzięcznik niebaczny« (1): Pomyśl ſobie. I. Kto ćierpi. [...] II. Dla kogo. [...] Dla niewdźięcżniká niebácżnego. LatHar 671.

W przen (1): Ale moiá vprzéymość/ y ſtátek był prózny/ A iéy niebácżny vmyſł záwżdy memu rózny. KochPieś 26.

7. Bezwzględny, okrutny (11): wypiſał o rozmáitych mękách/ kthore złoczyńcom bywáią zádawáne więcey z wymyſłow Sędźiow niebácznych/ á z okrućieńſtwá Káthowſkiego/ niż wedle Práwá GroicPorz iiv; KochPs 200; SkarŻyw 569; OstrEpit Av; Kto práwá y wolności [...] ſtanowi Rycerſkiemu otrzymał/ y w ieden Státut zebrał/ y o nie ſie przećiw niebácżnym Pánom áż do gárdłá záſtáwiał? PowodPr 20; (nagł) Ku Fortunie. (–) COm ći przewinił ty niebácżna Páni/ Ze mi bodźieſz w bok oſtrymi rogámi. CzahTr Bv.

W połączeniu szeregowym (1): Gwałtowne/ pyſzne y niebácżne pánowánie przełożonych nád poddánemi ſwemi [...] ieſt zákazáne WujNT 626.

W przen (1): Gdy nie bácżna dłoń w luby pokoy śiecże. RybGęśli C2.

Przen (3):

Wyrażenie: »niebaczna śmierć« (3): OPAKES TO NIEBACZNA ŚMIERCI VDZIALALA: NIE IAC ONEY, ALE MNIE ONA PLAKAC MIAŁA. KochTr 13; WisznTr 12; leżę tu/ przedśię ſzczęśliwy/ Zem nie poznał nádźieie/ rádośći/ kłopotá/ Podań niebáczney śmierći ná progu żywotá. SzarzRyt C4v.

8. Wynikły z nieuwagi, nieostrożności, przypadkowy (2): Ktorzy ſye dopuſzczą mężoboyſtwá [...] s tráfunku przes iákie nieſzczęſćie/ [...] ták iżby z onego niebácżnego obráżenia/ potym obráżonego śmierć záſzłá. GroicPorz mm.

Wyrażenie: »mężobojstwo niebaczne« (1): Pirwſze mężoboyſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe/ trzećie potrzebne/ cżwarte niebácżne á przygodne [Primum homicidium vocemus deliberatum et cogitatum, alterum repentinum, tertium necessarium, quartum impruet fortuitum]. ModrzBaz 78v.

Szereg: »niebaczny a przygodny« (1): ModrzBaz 78v cf Wyrażenie.

9. Nie zauważony (1): Aza oni [Luter i uczniowie jego] nye powſtáli w koſćyele S. w ktorym pirwey myędzy inemi krzeſćiyány nyebáczni byli? KromRozm I E2v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Socors [...], Gnuśny/ nieochotny/ niebáczny/ nieroſtropny/ nieweſoły. Mącz 398b.

Synonimy: 1. nieopatrzny, nieostrożny, nieroztropny; а. nierozmyślny; 2. bezhumny, bezrozumny, błazeński, błaźniwy, głuchy, głupi, gruby, niemądry, nieopatrzny, nieroztropny, nierozumny, nietrafny, nieuczony, nieumiejętny, prosty, szalony, tępy; 3. niedbały, nieopatrzny, nieostrożny; б. niepamiętny, niewdzięczny; 7. nielutościwy, okrutny, przygodny.

Cf BACZNY, NIEBACZLIWY

ASt