[zaloguj się]
[pdf]

NAGŁY (177) ai

a pochylone (w tym 3 r. błędne znakowanie).

comp någlejszy (4); -ejszy (1), -(e)jszy (3).

Fleksja
sg
mNnågły fNnågłå, någlejszå nNnågł(e)
Gnågłégo Gnågłéj Gnågłégo
Dnågł(e)mu Dnågł(e)j Dnågł(e)mu
A Anågłą Anågłé
Inågłym, någł(e)m Inågłą I
L Lnågłéj Lnågłym
pl
N subst någłé, någlejszé
G någłych
D någłym
A subst någł(e)
I f någł(e)mi
n någłymi
L någłych
inne formy
sg n G skostn - z någła

sg m N någły (17). ◊ G någłégo (10); -égo (1), -(e)go (9). ◊ D någł(e)mu (1). ◊ I någłym (2) KochPs, KochSob, någł(e)m (1) MetrKor. ◊ f N någłå, någlejszå (24). ◊ G någłéj (28); -éj (4), -(e)j (24). ◊ D någł(e)j (2). ◊ A någłą (8). ◊ I någłą (13). ◊ L någłéj (7); -éj (1), -(e)j (6). ◊ n N någł(e) (11). ◊ G någłégo (11). ◊ D någł(e)mu (2). ◊ A någłé (3); -é (2), -(e) (1). ◊ I någłym (1). ◊ pl N subst någłé, någlejszé (5); -é (2), -(e) (3). ◊ G någłych (5). ◊ D någłym (1). ◊ A subst någł(e) (2). ◊ I f någł(e)mi (2). n någłymi (1). ◊ L någłych (3). ◊ G sg n skostn z någła (17).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVII(XVIII) ‒ XVIII w.

1. Niespodziewany, nieoczekiwany, zaskakujący szybkością pojawienia się, natychmiastowy; repentinus Mącz, Calag, Vulg, Modrz, Cn; subitus Mącz, Vulg, Modrz; repens Mącz, Cn; extemporarius, praecoquis Mącz; improvisus Calag; insperatus Vulg; extemporalis, praeceps, subitaneus, subitarius, tumultuarius Cn (128): OpecŻyw 45; ſwieże mięſo iedz á nie wędzone, bo zniego przychodzi niemocz nagłego omdlenia. FalZioł V 46v, I 91c, V12v, 30, 31; ſerce ich vſtáwieżnie pałáło od wielkiego żalu/ płácżąc á łkáiąc ták nieodpowiednego á nagłego zá wyrokiem Krolewfkim zátrácenia [insperatam subito cis illatam perniciem] Leop 3.Mach 4/2, 4.Esdr 5/4, Ez 26/16; BielKron 70 marg; inacżey ſię w nagłey á nieſporządney bitwie mamy ſpráwować/ inacżey gdy ſię nawalne cżoła ſchodzą KwiatKsiąż O2v, O2, O3; Praecoquis, Rány/ Przedczáſny/ Nagły. Mącz 65a; Repentinus, idem quod repens, Nagły/ w oce mgnieniu. Mącz 352a; Extemporarius, Ná prętce nágotowány/ nagły Mącz 443d, 425c; ModrzBaz 30v, 81, 98v; prze bogá? świátłá nie widzę/ Noc mi iákaś przed ocży nagła vpádłá. KochOdpr Dv; Vnuerſehen. Nieſpodźiewáły. Nagły. Improvisus. Calag 538a, 237a; CzechEp 112; Mnie ták nágłe poſelſtwo nie co poruſzyło NiemObr 24; Lecz do gáſzenia någłégo iákiégo/ [...] niebeſpieczeńſtwá/ powinni będźiem z dokłádem PP. Rad/ którychbyſmy ná prędzce dośiąc mogli/ zábiégáć SarnStat 434, 441 żp; Boże vchoway nagłego potężnego nieprzyiaćielá GrabPospR K3; SkarKaz 7b [2 r.], 204a; KlonWor 24.

W porównaniu (1): tedy nagłe zginienie przyidźie ná nie/ iáko bol niewieśćie brzemienney WujNT 1.Thess 5/3.

W przeciwstawieniu: »rozmyślne i umyślne ... nagłe« (1): Pirwſze mężoboyſtwo názowmy rozmyślne y vmyślne/ drugie nagłe [deliberatum et cogitatum ... repentinum] ModrzBaz 78v.

Wyrażenia: »nagła(-e) odmiana, przemienienie, odmienność« = subita mutatio Modrz (2:2:7): gdy bywa nagła odmiana ſtanu lata: z ciepła na zimno albo z pogody na deſzcż. FalZioł V 30v, V 31; SienLek 10v; HistRzym 129v; dla niezlicżonych ſpoſobow walcżenia/ á rozmáitych y någłych odmian: ledwie ſię iáki kſztałt ábo vſtáwá około boiu cżynienia dáć może ModrzBaz 109v.

»nagły(a) (prze)strach, bojaźń« = repens pavor, subitus metus Mącz; timor subitus PolAnt; panice Calep [szyk 5:2] (6:1): Mącz 352a, 459a; Dla tego około ćiebie śidłá/ y ſtráſzy ćię ſtrách nagły. BudBib Iob 22/10; potwarce przeklęći Gęby ſwé ſtułą nagłym ſtráchem zyęći. KochPs 90; StryjKron 632; WisznTr 23; Calep 751a.

»nagła przyczyna« (1): ábo też to [zabicie człowieka] vcżynił nie vmyślnie/ ále z iákiey nagłey przycżyny [aut non consulto, sed repentino aliquo motu]: iáko ſię przydawa w zwádách ModrzBaz 78.

»nagła przygoda« [szyk 3:3] (6): w ktorych [księgach] ſię rzecży ludzkie przeſzłe/ ſzcżęśćia/ przygody nagłe/ przirodzeniu niezwykłe vcżynki/ [...] zamykaią. KwiatKsiąż G4v; SienLek 33; Cżwarty ſpoſob mężoboyſtwá ieſt przygodny/ ktory ſię z iákiey nagłey przygody [repentino aliquus casu] á ſkwápliwie przytrefia ModrzBaz 78v; KochFr 94; ArtKanc T12v; ActReg 148.

»nagła rzecz« (4): á nienia ſię w nowey albo w nagłey rzeczy ſkwapiać. KwiatKsiąż O4; gdy y inemu lekárſtwú czáſu niemáſz: w nagłey rzeczy/ gdźie niemoc nie da ſye rozmyśláć. [...] śmiáłośći trzebá SienLek 33; GostGosp 60; SarnStat 166.

»nagła śmierć« = subitanea a. velocissima mors HistAl; subita mors Mącz [szyk 36:8] (44): ktory cżłowiek zgryzie dwie ziarncze gorcżycze á dwie ziarncze pieprzu natſzcżo/ tedi onego dnia nietrzeba mu ſie bać nagłey ſmierci/ ktorą zową lekarze Apoplexia. FalZioł I 125b, I 14a, V 57; WróbŻołt M7v; Tu wtey proſbie proſſim aby Bog ociec niebieſki racził nas zachować od wſziſtkich zlich rzeczy/ Iako ty ſą/ gniew boży/ męka piekielna/ wieczny ſąd/ potępienie/ nagła ſmierć/ Balwofalſtwo/ glod/ walka/ powietrze złe/ niemoczy cęiſkię [!] roſpać SeklKat T2, F3v; ktokolwiek do tych drzew bliżey przyſtąpi ſmiercią nagłą vmrze [morte velocissima morietur]. HistAl K7, A6, I6v; BielKom B8v; KrowObr 67v, 162; BielKron 356v; LeovPrzep A2; Mącz 480d; Nogieć álbo napáść ieſt bydłu nagła śmierć/ gdy w czás nieopatrzą SienLek 167, 20 [2 r.], 87v; HistRzym 10; RejPosWstaw [414]v; Aby od nich nagłą śmierć oddálił w przygodźie [ut eruat a morte animas meorum Vulg Ps 32/19] KochPs 46, 83; SkarŻyw 390 [2 r.], 535; StryjKron 26; CzechEp 79; ArtKanc R17; Od nagłey á nieſpodźiewáney śmierci/ wybaw nas Pánie. LatHar 176, 146, 245, 341, 439, 453, 471, 640; GrabowSet Qv; Anániaſzá y Sáphirę/ dla ich świętokradzſtwá/ nagłą śmierćią karze. WujNT 510, 233, 252, 588, Xxxxx, Zzzzz4.

Szereg: »nagły, (i, a) niespodziewany (a. nienadziany)« [szyk 7:1] (8): Mącz 44a, 352a; tey odmiennośći więkſza przyczyná byłá nagła á nieſpodziewána woyná Wołoſka StryjKron 717; LatHar 146, 176, 341, 471, 640.

N sg f w funkcji przysłówka: »nagła to [na kogo]« (1): Zátym pan Koſtká rzekł/ Nagła to ná mię M. kſięże/ nielza iedno mi ſie do cudzey pomocy vciec GórnDworz C3v.

Wyrażenie przyimkowe: »z nagła« = repente Mącz, Vulg; subito Mącz (14): Leop Is 27/3; Repente Z nagłá w oce mgnieniu/ hnet/ Nátychmiáſt też mowią nie ktorzi Mącz 352a; Tumultuarius exercitus, Woysko z prętká á z nagłá popiſáne. Mącz 468c; Tot res repente circumvallant, unde emergi non potest, Metapho. Ták mie wiele rzeczy z nagłá nápádáyą/ okrążáyą/ przychodzą ná mię z których ſie trudno wyplieść/ wybrnąć/ wynorzić mogę. Mącz 475a, 425c, 425d [2 r.], 468c, 472d, 473a; Przeto vpámiętay ſię duſzo moiá/ á opłákuy złośći ſwe poki z świátá niezeydźieſz/ áby ćię śmierć znagłá niezáſzłá. SkarŻyw 120; NiemObr 166; Albo przykra chorobá znagłá ná ćię pádłá? GosłCast 64, 19.
a. O zjawiskach atmosferycznych (9): Owo nagłe burze wſtáły/ Y wſzyſtek świát zámieſzáły BierEz Hv, K; Imber. Placzregen. Nagły deſzcz. Mymer1 4; BartBydg 72b; Zywot náſz ieſt páięcżynie przyrownan/ która widzi ſie że bárzo ſubtylnie ſpráwiona/ á gdy przypádnie ná nię wiatr nagły [impulsione venti]/ tedy ſie przerywa y w niwecż obráca. HistAl G2; KochMon 27; KochFr 38; Piękna nocy życz pogody/ Bróń wiátrow y nagłéy wody KochSob 56, 65.

W charakterystycznych połączeniach: nagła(-y) burza, deszcz (2), śnieg, wiatr (2), wicher, woda [= deszcz] (2).

2. Nie cierpiący zwłoki, wymagający natychmiastowego załatwienia; repentinus Modrz (19):
Wyrażenia: »co nagłego« (2): ieſt to rzecż wielce pożytecżna/ wſzytkie potrzeby ná woynę pogotowiu mieć: ábyſmy też/ ieſliby co nagłego [quid repentinum] przypádło/ mogli iey bronić. ModrzBaz 104; SarnStat 437.

»nagła potrzeba« (17): nie mógł JKM za słusznymi a nagłemi potrzebami Księstwa Litewskiego Wielkiego na on czas tu do Korony zjechać. Diar 22, 24 [2 r.], 81; UstPraw K3; OrzRozm Pv; Bo ieſli iaco mogę rozeznać na niebie/ Wrichle Grecżin uſłyſzi o nagłey potrzebie. KochSat C; Vkázácz Końſkich chorób y inych niedoſtátków: dla prętkiégo náleźienia pomocy/ czáſu nagłéy potrzeby. SienLek Aaaa; Oczko 22; SkarŻyw 456, 461; BielSjem 19; GórnRozm M3v; KochWr 36; A tám gdźie nagleyſza potrzebá będźie [magis praegnans JanStat 692]/ ſámi oſobą náſzą ſie obróćimy z pocztem ludźi SarnStat 117; te media zebránia ſkárbu/ [...] wolnego cżáſu potrzebuią/ á z prętká ná nagłą potrzebę/ gdyby ſię teraz tráfiłá/ porwáne być nie mogą. GrabPospR L2; SkarKazSej 695b.

Szeregi: »pilny a nagły« (1): A gdyż tak pilne a nagłe przypadają potrzeby, napomina JKM, abyście o tym, co pilniejszego jest, o obronie pierwej mowili i stanowili Diar 24.

»nagły i prędki« (1): Mowię iſz to przyſtoyniey dla nagłych y prętkich potrzeb y posług/ áby Kápłan y Dyakon y Biſkup Bogu był oddan. SkarŻyw 456.

»wielki i nagły« (2): SkarŻyw 461; Bierzem przykład z tych kilá przeſzłych ſeymow/ ná ktorych nie ſię dobrego w ták wielkich y nagłych Rzeczypoſpolitey potrzebách/ ſtánowić nie mogło. SkarKazSej 695b.

3. O bardzo dużym stopniu nasilenia (26):
a. O szybkości, działania lub pojawiania się (14): GlabGad C6v, K4v; Grecżin zbroyny O ſwą krziwdę będzie chciał po nim nagłey wojny KochSat Cv; [trzęsawicę] co ſye trzeſye trudno vleczyć w ſtárym człowiecze/ á nietrzebá wniey nagłego przepuſzczenia. SienLek 61v; A ia owſzem ná dobrey piecży wſzytko mieć chcę Aby nam do ták nagłych vćiecżek nie przyſzło. KochOdpr D; KochPs 118.
Szereg: »prędki a (abo) nagły« [szyk 6:1] (7): ForCnR D2v; Czo więcey ſzkodzi ieſtli po naiedzeniu zbytnia żołądka purgatia [...] cżili po wyprożnieniu prędkie á nagłe obiedzenie. GlabGad K7, K7v, Leop Eccli 28/13; Mącz 46a, 352a; Musiały by się media prętkie anagłe do vtrapienia znalesć. ActReg 149.
Wyrażenie przyimkowe: »z nagła« (1): Wożniki z nagłá ſię porwawſzy Dobrze z ſkor nie wyſkocżą/ bieżą/ pląſzą/ rzáią RybGęśli Cv.
b. O sile działania (12): Wſzyſtkiego ciáłá wzdrygánie częſte á nagłe: ſkurczenie członkow známionuie. SienLek 19v, 20v; KochPieś 52; A co nagorzey/ ſkąd iuż blizkie y nagłe niebeſpieczeńſtwo nádchodźi: Turecka mocy ſzáblá ná głowy wáſze náſtępuie SkarKazSej 660a.

W przeciwstawieniu: »nagły ... miękki« (1): Gniew niema być ſiłny ani barzo miękki, bo nagły gniew wilcżych obycżaiow naſladuie, á miękki dziecinſkich. BielŻyw 88.

W połączeniu szeregowym (1): téy [chorobie] nabárźiéy zábiegáiąc/ z któréyby nagleyſzé/ przykrzéyſzé/ y trwálſzé przypadki wynurzyć ſye miáły. Oczko 38.

Wyrażenie: »nagły gniew« (3): FalZioł V 31; BielŻyw 88; Zgrzeſzyłá iedná zacna biała głowá z krewkośći niewieśćiey/ [...] ſię do ołtarzá y pokuty S. obroćiłá/ żeby tylko od śmierći y nagłego gniewu mężá ſwego wolną byłá. SkarŻyw 354.
Szeregi: »nagły a uporny« (2): Bowiem nagłym á vpornym niemocam/ Nagłymi á vpornymi lekárſtwy trzebá pomágáć. SienLek 33v.

»zbytni a nagły« (1): [przydawa się odchodzenie płodu] Ilekroć też nanie [brzemienne] zbytni á nagły gniew/ ſtrach boiazń/ troſka/ albo też iaka nowa á wielka radoſć przychadza. FalZioł V 31.

Wyrażenie przyimkowe: »z nagła« (2):

W przeciwstawieniach: »z nagła ... z lekka, od mała« (2): przychodźi nań [na człowieka] podczás nie z nagłá / ále z lekká przez poſły ſwe/ to/ co go chce káráć zá Nieporządek iego SienLek 31v; A ia proſzę áby to było nie znagłá / ále od máłá począwſzy/ záwżdy co przydáiąc Oczko 27v.

4. Gwałtowny, popędliwy (o ludziach) (2): Dziecię kthore ſie narodzi/ nagłe będzie w ſwey myſli/ á mnodzy ſię iego będą bać. FalZioł V 46v.

W połączeniu szeregowym (1): Ieſtćiem w panſtwie pana Sżcżęſciá ieden cżłowiek/ motzny/ nágły/ vporny/ ktorego zową Przygoda ForCnR C3.

5. praw. Wyrażenie: »ślad nagły albo gorący« = świeży trop (1): Item ktho pobyeſzy zaſlodzyeyem albo za roſboyczą szwoym slyadem naglem albo gorączem A snaydzye szwoy thowar Lyczem thedy thaky slodzyey ma bycz obyezon MetrKor 34/134.
6. Stromy (1): Praeceps, prae et capio compositum, Nagły/ prętki/ pochodźiſti álbo ſkoczyſty. Mącz 316d.

Synonimy: 1. gwałtowny, niespodziany, niespodziewany; 2. pilny, prędki; 4. gorący, gwałtowny, porywczy; 5. gorący.

Cf NIENAGŁY

LW