[zaloguj się]

BOK (550) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N bok boki
G boku, boka bokow boku
D bokowi, boku bokóm
A bok boki
I boki(e)m boki
L boku, boce bokach, bokoch, bocech boku
V boku

sg N bok (20).G boku (147), boka (1); -u : -a Mącz (3 : 1).D bokowi FalZioł (2), boku (1) GlabGad.A bok (118).I boki(e)m (14).L boku (98), boce (1); -u : -e OpecŻyw (1 : 1).V boku (1).pl N boki (10).G bokow (54); -ów (5), -(o)w (49).D bokóm (3); -óm (1), -(o)m (2).A boki (38).I boki (1).L bokach (17), bokoch (15), bocech (6); -ach GlabGad, RejKup, BibRadz, Mącz (2), BudBib (3), SkarŻyw (3), KochPhaen, Calep (2); -ech WróbŻołt, BielKron (2), BielSpr; -ach: -och : -ech FalZioł (3 : 10 : 1), SienLek (‒ : 5 : 1); -ach (6) BibRadz, Mącz (2), SkarŻyw (3), -åch (4) BudBib (3), KochPhaen, -(a)ch (7); -och (5), -(o)ch (10); -éch (1), (e)ch (5).du G boku (1) SkarKaz 209b.L (cum nm) boku (2) BudBib, Ex 30/4, SkarŻyw 317.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Prawa albo lewa strona tułowia człowieka lub zwierzęcia; latus Mącz, Cn (440): BierRaj 20 [2 r.], 21v; BierEz Bv; zaſlużyl rany z iego laſki w ręku w nogach ij w boce przyiątz OpecŻyw C4; ieſtli [...] niewlożę ręki mé w bok iego/ nieuwierzę. OpecŻyw [170v], 36v, 141, 156, 161v, 164v (15); wzyąl koſzcz zboku adama y ſtworzyl panną yauą PatKaz II 72; TarDuch C6v, Ev; RAk [...] ma nog oſḿ, dwie przednie/ á po trzech poboczech mnieyſzych FalZioł IV 30d; Luſka iego [jesiotra] ieſt [...] na bokoch drobniejſza. FalZioł IV 35b; Ieſtli pod boki miękko á nie boli około ziobr [...] niemocz [...] ſzkody nie vcżyni. FalZioł V 13v; á wiatri po ćiele y tam y ſam biegaią z boku do boku FalZioł Y 31v, I 2b, II 12c, V 22b [2 r.], 49v, 67 (27); GlabGad D7, K6v; A drugi ſie rozniemoże [...] Więc ſie chodząc zá bok chwyta RejRozpr 12, H2; RejKup Ddv; HistAl K8v; KrowObr 70, 102, 122v [2 r.], 146v, 207v; Káſzle/ ſápi/ krztuśi ſie/ krwią ná zyemię pluie/ Potárga ſobye boki áż ich ledwe cżuie. RejWiz 93v, 66v; Leop Iudith 6/4, Eccli 41 [42]/5; Ten zewrze ſzkápie boki RejFig Bb5, Cc5, Dd8 [2 r.], Ee [2 r.]; Bo pan [...] ſzkápam podrze boki RejZwierz 137, 106v, 120 [2 r.], 140; BibRadz Num 33/55, Ez 34/21, 1.Ioann 5 marg; náſzy doſtáli [...] włocżnie/ ktorą był Rycerz otworzył bok Pánu Kryſtuſowi BielKron 178, 1v, 36v, 42v, 139, 458; KwiatKsiąż P2; Valentiorum hic laterum est, Możnieyſzych ten yeſt boków. Mącz 474b, 84d, 153c, 303c; OrzQuin N2; SienLek 72v, 87v [3 r.], 88; GórnDworz O2v; RejPos 47 [2 r.], 105v, H7v, 118, 270v (16); HistLan B3; KuczbKat 260; RejZwierc 63v, 103v, 144v, 164 [2 r.], 165 (8); PaprPan Bb; SkarJedn 317; KochOdpr Dv; Oczko 13, 17v, 21v, 31, 37 (7); KochPs 169; SkarŻyw 126, 151, 357 [2 r.], 444, 532; MWilkHist K4, K4v, Lv [2 r.], L2, L2v [2 r.], L3; KochJez A4; KochEpit A3; KochFr 46; KochPhaen 3, 8; KochSz Bv, B4, B4v; KochWz 135; ReszList 160; WerKaz 287; Gdy miéſzek ſtękał/ żeá na bók ſtyſkował? PudłFr 5, 5 [2 r.]; ArtKanc D13v, D19v, E10, F14v; KmitaPsal A2v; ZawJeft 40; niechay ſukniá ſpádnie/ A ſpadſzy/ boki ták podeprze ſnádnie. GórnTroas 13; GrabowSet Pv, P2; WyprPl A4v, B4; LatHar 98, 266, 275, 310, 320 [2 r.] (12); WujNT 383 [2 r.], Ioann 20/ 20, 25, 27, s. 740 (8); SiebRozmyśl E2, Kv [2 r.], M; KmitaSpit C5; SkarKaz 161b, 203a, 209b, 386b, 422b; PaxLiz E3v; KlonWor 39, 75.
Przysłowia: Toć ieſt dawnych kulfánow ſtáre obiecádło: Ktorzy vmieią Pánom wyiąc bokiem ſádło. KlonWor 58.

Skoki tluką boki RejZwierc Bbb2v, 114, 158, 164v marg, 231v [ogołem 5 r.].

Zwroty: »leżeć, leżenie, spać itp. na (jednym, lewym, prawym) bok(u)« [szyk zmienny] (18): FalZioł IV 2d, V 13v; Záſnieſz też na lewy bok twoy BibRadz Ez 4/4, Ez 4/6, 9, 418v marg [2 r.]; BielKron 96 [3 r.]; Mącz 70a; zdrowy człowiek/ napierwey ná práwy ſye bok ma położyć SienLek 11v, 21; BudBib Ez 4/4, 6, 9; CzechRozm 135; SkarŻyw 32.

»obrocić się (obracać, ruszyć się, taczać się) na (drugi) bok, z boku na bok« [szyk zmienny] (7): płod w żywocie z boku na bok [,..] ſie tacża. FalZioł V 32, IV 31a; MurzHist I4; RejWiz 61v; BibRadz Ez 4/8; BielKron 96; A oto włożyłem ná ćię powrozy żeſię nie obroćiſz z boku twego ná bok twoy BudBib Ez 4/8.

»miecz przypas(yw)ać do boku, od boku odpasywać« [szyk zmienny] (6): BielKron 229v; StryjWjaz C3, D4v; SkarJedn 299; Przypaſz do boku ſwóy miecz vzłocony/ Cny bohátyrze KochPs 67; KmitaPsal A4v.

»trącić, tykać, uderzyć, kołatać w bok« [szyk zmienny'] (7): Leop Act 12/7; BibRadz Act 12/7; Obacżay ſie/ á ſzepcąc drugiego w bok tykay/ A o ſwey powinnośći poććiwey ſie pytay. RejZwierc 252v, 96v; vderzywſzy w bok Piotrá/ wzbudził go BudNT Act 12/7; SkarŻyw 202; WujNT Act 12/7.

Wyrażenia: »miecz, szabla, kord, broń przy, u, podle boku« (9): Bárdzo ſluży cudnie mietz podle mego boku March3 V8v; PaprPan D2v; ModrzBaz 63v [2 r.], 84v; Sżáblá oſtra przy boku/ to pan KochOdpr Cv; KochFr 105; KochProp 12; Calep 625a.

»lewy bok; bok lewy« (14 : 13): anym mu zadal shescz ran trzy Crwawe vraka prawą y trzech szynych wbog [!] lyeuy gwalthem ZapWar 1521 nr 2265; GlabGad E3, D4; Theż naſypać owſzu w worek á zagrzawſzy gi przyłożyć na lewy bok na ſlezionę FalZioł III 24d, IV 24b, V 10v, 34v, 51g, 54 (14); BibRadz Ez 4/4, I 418v marg; BielKron 96; SienLek 27 [2 r.], 93v, 96; BudBib Ez 4/4; CzechRozm 135. Cf »chory na 1ewy bok«.

»prawy bok; bok prawy« (22 : 10): rozmocz faczelet á przikładay na wątrobę na prawy bok FalZioł V 83v, III 26b, IV 32d, V 15, 34v, 51b (12); LubPs dd6; BibRadz Ez 4/6; BielKron 96, 400; SienLek 16, 20 [2 r.], 27, 88 [2 r.], 90 (12); BudBib Ez 4/6; vcżynił ſobie miecżyk krotki/ y zákrył go ná práwym boku SkarŻyw 558; StryjKron 677. Cf »zapalenie prawego boku«.

»zupełny w bocech; w bokoch cały« (1 : 1): A ieſli ma [koń] długą á ćienką ſzyię á zupełny w bocéch/ ten biega rychło. SienLek 187, 188.

Zestawienia: »bolenie, boleść, bol, kłocie, strzekanie bokow, (na, w, z) boku, w (na) bokach; (w, na) boku, w bokach, bokow bol, bolenie, kłocie, strzekanie« (42 : 10): A ieſtliby cżuł bolenie na bokhoch [!] FalZioł I 103c, I 58d, 135b, 140d, V 5, 59 (30); RejKup q8v; RejWiz 61; Compunctiones lateris, Kłocie w bokách. Mącz 331d, 305a; Mocz pieniſty [...] bol w práwym boku więczſzy známienuie. SienLek 27, 16 [2 r.], 36, 87v [3 r.], 88, Sv [2 r.] (15); Calag 436b; Calep 814a [2 r.].

»chory na lewy bok«: Widźiałem w Allexándryiéy opuchłe/ y ná boki lewé choré Oczko 17.

»(w) boku, bokow ciężkość, obciążenie; ciężkość w boku, bokow« (6 : 3): FalZioł I 154d, II 2c, 8d; Cyęſzkość w boku práwym/ á ſtrzekánie około krotkich żebr/ známienuieć Wątroby bol. SienLek 20, 20 marg, 87v, Sv, S4v, T3.

»zapalenie prawego boku«: kiedy żołądek chory/ ty ſą známioná [...] iedzenie y pićie gorzkie [...] zápalenie práwego boku SienLek 17.

W przen (11): ále będą [narody obce] ná was ſidłem/ zawádą/ y biczem bokom wáſzym BibRadz Ios 23/13; otwarzam bok Moáwow od miáſt/ od miaſt iego/ z końcow iego/ zacną ziemię Bethieſzymotá BudBib Ez 25/9; Idź Woźny/ ſwoie wići przyłoſz im do boku/ Aby nie docżekáli do drugiego roku BielSen 8; ták z boku wtorego Iádámá ná krzyżu vſpionego/ wykſztałtowan ieſt kośćioł WujNT 383; SAKRAMENTY z boku Páńſkiego ná krzyżu wypłynęły. WujNT Bbbbbb3v, 383 [2 r.], Zzzzz3; SiebRozmyśl Ev; Częſto piáſtuymy ręce/ nogi/ y bok Páná náſzego SkarKaz 209b [2 r.]; Pierwey ſámodźiałki boki náſze pokrywáły: á teraz áxámity y iedwabie. SkarKazSej 666b.
Fraza: »strach chwyta za boki«: á ſtrách wiekooki/ tył náćieráiąc/ cbwytał ie zá boki. KochPs 71.
Zwroty. »w bok bość, kłoć, pukać, obić boki« [szyk zmienny] (4): Bo niepomoże pigułá Kiedy wbok kole rywułá RejRozpr G4v; RejWiz 59; PaprPan Ff2; Ku Fortunie. COm ći przewinił ty niebácżna Pani/ Ze mi bodźieſz w bok oſtrymi rogámi. CzahTr Bv.

»boku nadstawić« (2): kto nierozmyſlnie chcze ſwiátá tego vżywáć/ także też boku y głowy cżęſto nádſtáwić muśi. RejZwierc 143, 142v.

»podeprzeć bokow (pokarmem)« (2): Famem sustentare, Podeprzeć bokow/ opatrzić ſie przećiw głodu. Mącz 448c, 116b.

»wetkać w bok, natkać boki« (2): Coby tego drugi miał/ práwie przez cáły Rok/ To ią wſzyſtko w godźinie/ wetkam w ieden ſwoy bok. PaxLiz C4; RejWiz 16.

a. Bliskość (fizyczna lub psychiczna) w stosunku do jakiejś osoby; latus Mącz, Cn [w tym z przyimkami: przy (27), po (5), pod (4), od (4), z (4), do (3), podle (3), podla (2), o (1), wedle (1)] (62): wzięlá ſynáczká mego od boku ſlużebnice Leop 3.Reg 3/20; OrzQuin P3; BielSat G4; áby pokiby mógł/ od boku onego ſtárcá nigdy nieodſtępował ModrzBaz 14, 25v; KochPs 168; iſz ſię żadney znaś [!] y ręką nigdy niedotknął/ áni przy boku kiedy ktorey znas legł. SkarŻyw 108, 567; BielSen 17; Pięknieyſzą każdy podle boku ſwégo bierze. PudłFr 67; GórnRozm A3v; PaprUp E; Laterenses – Wodzowie podlie bokow chodzaci Calep 586a; GrochKal 25; Phil S3; GórnTroas 41, 54; SarnStat 113; CzahTr G, K; SapEpit B4.
Zwroty: »przy boku (pod bokiem) czyimś być, zostać« [szyk zmienny] (11): ModrzBaz 25v; KochPs 170, 187; Ruth cudzoziemká przy iey boku zoſtáłá SkarŻyw [197], 152; PaprUp K2, D4v; ActReg 95; Żeby tedy tákowi [pochlebcy] przy boku Páńſkim być mieli/ niebeſpiecżna rzecż ieſt Phil H; GórnTroas 35, 63.

»przy, blisko itp. boku, pod bokiem (u)siąść, siedzieć, siadać, (po)sadzić; bok osadzić, zasiadać« [szyk zmienny] (13); LeszczRzecz A3; OrzRozm A3v; Y ſiádłá zboku żeńcom BudBib Ruth 2/14; Niedáleko śiadáią boku Krolewſkiego. BiałKaz Nv; KochPs 150, 170; KochSz C3v; KochPieś 52; PaprUp Ev; SarnStat 958; SkarKazSej 681b, 695a; SapEpit Bv.

»po, przy, wedle boku, bokach, z bokow sta(ną)ć, stawić (się)« [szyk zmienny 1 (8): BielKron 307v [2 r.]; HistRzym 94; á po obudwu boku iego [papieża] dwá ſtráſzliwi y Anielſcy mężowie w ocżách Attile/ [...] stoiąc. SkarŻyw 317, 318; KochSz A4; Zágray iuż pieśń weſołą/ kiedy poślubiona/ Stáwiłá ſię przy boku SapEpit A3, A2.

W przen (9): Lateri alicuius adhaerere, Do cziyego boká ſie przypić/ to yeſt/ ſtopą nie odchodzić. Mącz 152b; A ſpráwiedliwość [...] wſzędźie Przy boku będźie. KochPs 128, 133; CzechEp 62; Kálwiniſtowie/ Páná Chryſtuſá do boku Bogá Oycá ták záſię mocno przywięzuią ReszPrz 86; Rzeczpoſpolita potrżebuie prży boku ſwym vſtawicznie Doktorow/ to ieſt Senatorow GórnRozm K; Máiąc ták drogi kleynot [żonę] podle boku ſwégo. OstrEpit A3; KlonKr Av.
Zwrot: »stanąć o bok z kożdym«: Bo choćiaſz nie porownam máiętnośćią z możnym/ Leć cnotą z dobrą ſławą ſtánie o bok z kożdym. CzahTr K.
2. Strona (prawa, lewa, południowa, północna itp.) fizycznego przedmiotu lub określonej przestrzeni; miejsce znajdujące się na uboczu; brzeg, granica, krawędź, ściana; latus Mącz, Cn (104): Ruſka ziemia [...] Tha bokiem od wſchodu ſłoncza leży przy rzecze Tanais y przy białem iezierze. MiechGlab 79; Zona twoia iako mácicza winna będzie obfitowała w bocech do mu twego. WróbŻołt 127/3; LubPs N; RejPos 105; RejWiz 18; A ołtarz [...] cżworográniſthy á rownych bokow. Leop Ez 43/16, Ex 25/19, 20, 32 [2 r.], 26/13, Ios 18/12, 16; BibRadz Gen 6/16, 3.Reg 6/16; Vcżynicie theż ſień przy domu z boku południego BielKron 33v; będzye ſzátá [...] z roſpory ná bocech BielKron 34, 33, 34; Mącz 335a; KochPs 71; SkarŻyw 141, 481; Y dwie kolcá złote vcżyniſz do niego [ołtarza] [...] ná obu boku iego BudBib Ex 30/4; A oltarz miedziany [...] y wyniosł [...] y poſtawił iy przj boku pułnocnem ołtarzá. BudBib 4.Reg 16/14; Piękna kraina/ rádość wſzey ziemie gorá Cyion ná bok połnocny BudBib Ps 47/3; Gen 6/16, Ex 25/12 [2 r.], Lev 1/11, Ios 12/9, Is 14/15 (17); KochFr 35; LatHar 368; SarnStat 1090; V wśi v kępy Muntáwá w práwy bok W wiſłę ſię mſknie wſkok KlonFlis F4v, F4.
Zestawienie: »bok gory« = zbocze, pochyłość (4): Leop Iudith 6/9; Przyſzliſmy z Bethlechémá Iehudy/ (á idziemy) áż do boku gory Efraimſkiey BudBib Iudie 19/18; Szymehy ſzedł bokiem gory BudBib 2.Reg 16/13, 2.Reg 13/34.
Szereg: »strona albo bok«: byłá wyſoka wieżá Piramis/ ná cżterzy gránie z cegły wymurowána [...] wſzytki ſtrony álbo boki tęż miáły miárę. BielKron 268.
Wyrażenia przyimkowe: »na bok« (2): Oblique adverbium cui contrarium est Recte, Ná vkoś/ ná bok/ ná przeki. Mącz 256c, 141c.

»po bok«: Pátrzy ná zad y po bok/ ieſli kto nie zocżył KlonWor 5.

»po boku«: A ták Vlaman Perſá [...] potłukł one wieże y odkrył mury po boku. BielKron 316.

»w bok« (2): GostGospPon 170; kot [...] poyźrzy w bok/ y vyźrzy ſkowronká w dołku CzahTr 4.

»z boku« (7): RejRozpr Fv; BielKron 319v, 329v; Mącz 459c; StryjWjaz B4v; iuż żagiel roſpięty/ Nawy znowu prowádźił: kędy dwá okręty Z boku ſye okazáły KochPam 86; KlonFlis Hv.

a. W przedstawianiu działan wojennych, taktyki wojennej (40): á z lewey ſtrony ſzykowáli lud náprzek y rozćiągnęli iáko rożen álbo literá 1/ po boku ſwoim BielSpr 21v, 4; W tym Woyciech Sampolenſki/ y Bernhard z Potoku/ Smiele Litwę z lewego rátowáli boku. StryjKron 732.
Wyrażenia przyimkowe: »na bok«: Bo pieſzek/ ieſli ná bok nie vderzy/ Baćſie nie trzebá KochSz A4.

»po boku, bocech« (2): pomocnicy máią ſię prędko záſtáwiáć á pomágáć/ áby po boku ná zad niepryiaćielſkie woyſko ogárnęli BielSpr 21, 68.

»w bok« (9): Boleſław z poſilecznym vffem Slężakow w bok ludu Ceſárſkiemu przypadł BielKron 352, 422v; BielSpr 34v; Vderzyli Pogánom w bok ná ten czás práwie StryjKron 702, 527, 642, 732, 757; W bok wojſká/ król dwa mieczá od Niemców prziymuie KochProp 9.

»z boku, bokow« (25): BielKron 315v, 341, 353v, 399, 411v [3 r.]; ma vmieć huffy [...] przećiwko nieprzyiaćielowi/ ábo ná cżoło/ ábo z tyłu/ ábo z boku/ wywodźić ModrzBaz 115; Ieſli też rozumieſz iż rowne pocżty maćie [...] możeſz ie bić s tyłu y z bokow BielSpr 24, 6v; Lecz zbroynym Niemcom ręczney bitwy nie wytrwáli/ Tylko z łukow vffy ich z boku przerywáli StryjKron 527, 230 [2 r.], 527, 642, 702 [2 r.] (12); BielSjem 32; KochSz A3v, C3v.

b. W terminologii matematycznej (1): Linea proſta z boku do drugiéy proſtéy przytykáiąc/ nie cżyni iedno dwá kąty/ álbo proſté/ álbo dwiemá proſtym równé. GrzepGeom G.
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Latus Bok Murm 60; Mymer1 22v; Mącz 185d, 305a; Calag 436b; Calep 586a.

Synonimy: 1. strona; a. bliskość; 2. brzeg, strona, ściana; a. strona.

LZ