[zaloguj się]

BOGACZ (264) sb m

o jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N bogåcz bogåcze, bogåczowie
G bogåcza bogåcz(o)w
D bogåczowi bogåcz(o)m
A bogåcza bogåcze
I bogåcz(e)m bogåczmi, bogåczami
L bogåczu bogåczåch, bogåczoch
V bogåczu bogåcze

sg N bogåcz (58).G bogåcza (31).D bogåczowi (22).A bogåcza (16).I bogåcz(e)m (7).L bogåczu (15).V bogåczu (13).pl N bogåcze (39), bogåczowie (1) GrzegŚm.G bogåcz(o)w (19).D bogåcz(o)m (12).A bogåcze (16).I bogåczmi (6) MurzNT, LubPs, BibRadz, RejPos (3), bogåczami (1) PowodPr.L bogåczåch (3) HistRzym, KuczbKat, CzechEp, bogåczoch (1) RejPos.V bogåcze (4).

stp, Cn notuje, Linde XVIIXVIII w.

Człowiek bogaty, zamożny, majętny; locupus Mącz; assiduus, copiosus, copis, dis, dives, factiosus, ops, opulentus, peculiosus, pollens, praemiosus Cn (264): BierEz L2v, S3; TarDuch B7; BielŻyw 8, 57, 85; RejPs 68v, 90; RejRozpr D3 marg, I; SeklKat R2v; nyma ſprawiedliwoſczy. Spiewa bogacz/ nedznik placze Ten chramie on przinim ſkacze RejKup b8v, k2v, 18v [2 r.]; MurzHist Sv; MurzNT 28v, Luc 16/22 [2 r.]; GliczKsiąż G8v; LubPs M3, cc5v; GroicPorz z4v; Bowiem bogacż bez ſławy iáko báłwan głuchy/ Choć go vpſtrzyſz perłámi RejWiz 19v, 61v, 82, 123v; Leop Eccli 13/28, 28/17; RejFig Ee3; RejZwierz 41 v, 142, 142v; BibRadz Prov 14/20, 6/12, Eccli 22/27, Luc 1/49; bogacżowi doſytość nie dopuſzcża ſpáć. BielKron 80v, 107, 272v, 467; KochSat A3v; Copiis locuples, Bogáty/ Bogacz. Mącz 64c; SarnUzn C4; SienLek 18; RejAp F2v; HistRzym 29 [2 r.], 92 [2 r.]; RejPos 57v marg, 81, 82v [3 r.], 138v [2 r.], 161 [3 r.] (31); BiałKat 155v, 158v; GrzegŚm 58, 59, 61; HistLan E3v; KuczbKat 110 [3 r.], 330; Coż bogacż naprzod ma iż myſzy worki Gryzą mu/ á on przedſię ſuſzy wtorki. RejZwierc 226v; Izaſz bogacż może s ſześći mis zyeść więcey. Niż z iedney vboſzſzy RejZwierc 226v, 169, 189, 226v [10 r.], 227 [2 r.]; WujJud 205, L12; WujJudConf 205; MycPrz I B2v; CzechRozm 187v; ModrzBaz 48v, 61v, 79, 82; SkarŻyw 545; StryjKron 350; CzechEp 50 [2 r.], 63, 120; NiemObr 114; WerGośc 261; PudłFr 37; ArtKanc O4v, S3v; Bogacz w doſtátku nędze nie ſkoſztuie. ZawJeft 27, 26; Phil F; LatHar 328; WujNT 37 przedm, 164 [3 r.], Mar 12/41, Luc 1/53, 6/24 (20); SiebRozmyśl F4; PowodPr 84; SkarKaz 635b; wielki Boze [...] Ze vbogim folgowác zwykłeś, á bogåcze Tłumić, zniżáć, terazem ſam doświadczył tego. CiekPotr 62; KlonWor 42.

W połączeniach szeregowych (18): oni bogacże/ oni Licemiernicy/ oni Fárizeuſzowie/ y ſámi to wzgárdzili/ y inych wiele odwodzili od thego ſwiętego powołánia iego/ [...] wymawiáiąc ſie woły/ wſiámi/ żonámi. RejPos 159; oni mędrkowie ſwiátá tego á oni bogacże/ ſzemráli á wołáli zá nim/ iż then grzeſznymi á wzgárdzonemi ludźmi oſadza ſtoły ſwoie. RejPos 160; on [Pan] wſzytko odiął od mędrkow ſwiátá tego á od bogacżow/ á rozſzáfował to miedzy málucżkie. RejPos 305v, 152, 160, 160v, 199, 284 (14); A ludźie niewierni/ zbythecżni/ bogacżowie roſkoſzni/ niemiłośierni/ pyſzni wſtáną na wiecżne potępienie. GrzegŚm 58; bogacżom á łákomcom á roſkoſznikom ſtráſzna ieſt ſmierć. RejZwierc 169, 143v; SkarKaz 82a.

Przysłowia: Iednoć bogacże w doſtátkoch więcey prágną záwżdy LubPs 12.

laczniey vielblądowy. Przez ygielne vcho wynić Nis bogaczowy wniebo wnić. RejKup g6v; RejAp 88v; WujNT Mar 10/25, Luc 18/25. [ogółem 4 r.]

gdy bogacż w niewoli nápoły/ W ten cżás vboſzſzy roſpuſzcża ſokoły. RejZwierc 226v.

Dziękuy bogacżu odzieniu/ Iżeś prze nie w tákim cżćieniu BierEz P.

W ocży więc bogacż ma przyiaciół doſyć/ Poki go będą by im co dał prośić. RejZwierc 226v.

Bogacż by płonká co ſtoi przy drodze/ Wſzyſcy ią ſkubą y kozá ią głodze. RejZwierz 227.

Bogaczá więc ſſczkawká minie Kiedy go teſkno od ſkrzynie RejRozpr E3v.

Iż po ſmierći bogacżá wſzytko zoſtawa/ tylkoż iego (iáko mowią) zyſku/ co zánioſł w pyſku. LubPs N2v marg.

A ſnadz ſnádniey bogacz zginie Bo go więc teſkno od ſkrzynie RejRozpr F4.

Tákież y bogacżowi cżáſem złoto wádzi RejWiz 48 [idem] 48, Cc4.

Bogacż wſzetecżny podobien ku świni/ Co z niey tárgáią ná ſzcżotki ſzcżećiny. RejZwierc 227.

Bogacżá żáłuią/ gdy pożytek/ cżuią. BierEz P2v.

Wyrażenia: »nędzny, ubogi bogacz« (9): O vbogi bogacżu iákiż to był pogrzeb twoy/ iákież tho twoie wiecżne mieſzkánie będzie? RejPos 138v; iáko o onym nędznym bogacżu ſłyſzyſz/ iż w piekle byłá pogrzebioná duſzá iego. RejPos 218, 162v, 165, 175v, 185v, 201 (9).

»bogacz pyszny, nadęty; hardy bogacz« (4 : 1): LubPs cc4; RejWiz 6; RejPos 243; thám możeſz być/ gdźie on Bogacż pyſzny będąe weśrzodku vtrapienia widźiał onego vbogiego wrzedliwego zdáleká/ odpocżywáiącego. GrzegŚm 14; RejZwierc 53v.

Szeregi: »Łazarz a (i) bogacz; bogacz a (i) Łazarz« (8 : 5): MurzHist S4; RejPos A5, 138v, 264; GrzegŚm 58, 59 [2 r.], 60; CzechRozm 187v; w oney też hiſtoriey o Lázárzu y bogacżu/ iáwnie znáć dawał [Chrystus Pan] iż to byłá naypewnieyſza drogá y ſpoſob/ popráwy żywotá cżłowiecżego NiemObr 72; WujNT 37 przedm, 260; PowodPr 70.

»tak bogacz jak i ubogi, bogacz z ubogim; ubogi i bogacz« (3 : 1): Iáko ieſt rowne dokońcżenie wſzytkich [...] vbogich y bogacżow/ á iż ſie ſmierći nikt nye odkupi. LubPs N2 marg; BibRadz Iob 34/19; RejPos 288v; Rej B3v.

W przen (8): páſtwiſká bogacżow ſą vbodzy. Leop Eccli 13/23; Iáko ſthoią oni mizerni Lázárzowie v drzwi bogacżow onych/ ktorzy wyſſáli mleko ich/ á odárli wełnę ich RejZwierc 189, 227 [2 r.]; práwo náſze [...] ieſt páięcżynie przyrownáne/ w ktorey gdy śiełá much/ to ieſt vbogich náwięźnie/ ieden bąk ábo bogacż przez wſzyſtko y z muchámi ſie przebije. PowodPr 64; tego ſie w Polſzce poſpolicie nápátrzy/ gdy cáła wieś Lázárzow leży przed dworámi budownych Bogacżow/ niemogąc ſie náſyćić odrobinámi co zbywa od zbytkow Páńſkich PowodPr 70.
Szeregi: »bogacz a krol«: każdy ma onego bogacżá/ á onego Krolá niebá y zyemie/ ktory ſie ſtára o opátrzenie iego. RejPos 162v.

»bogacz a Łazarz«: Bogácżow á łázárzow pełna Polſka PowodPr 70 marg.

a. Człowiek możny, mający władzę, należący do wyższych, rządzących sfer społeczeństwa; możnowładca, magnat, Pan (w tekstach nawiązujących do Biblii) (34): to słowo bogacże może być rozumiáne o onych przełożonych Zydowſkich ktorzy Kryſtuſá o śmierć prżypráwili. BibRadz I 376 marg, Is 53/9; Przeto o bogacżach ták nápiſano ieſt: Gdzie ſą mocarze tego świátá ktorzy ze pſy á ptaki grawáli HistRzym 98; RejPos 184v marg, 316v; PowodPr 67, 69.
Wyrażenia: »hardy bogacz«: Páthrzayże záſię ná ony [...] hárde bogacże ſwiátá thego/ ktorzy nie chodzili wedle woley á wedle przeźrzenia Páńſkiego RejPos 264v.

»bogacze świata (tego)« (8): Rzekł Pan k bogacżom ſwyátá s ſwoyey wyſokośći/ Ia nád wámi okażę znák dziwney możnośći LubPs P5v, C2v; RejAp 176v; RejPos 162v, 194, 261, 264v; Bogacżom tego świátá roſkázuy áby o ſobie wyſoce nie rozumieli WujNT 1.Tim 6/17.

»ubogi, nędzny, mizerny bogacz« (5): Obeyrzyſz ſie tedy nędzny bogacżu/ á obácż iáka wielkość Lázárzow leży przede drzwiámi twoiemi RejPos 162v, 163, 164v [2 r.], 194.

»bogacz ziemski; ziemski bogacz« (1 : 1): RejPos 82v; Bogacże źiemſcy zá ſtół iego śiędą/ Y dobrowolnie hołdowáć mu będą. KochPs 32.

Szeregi: «krol ani (to jest) bogacz (świata tego)» (2): tu widamy v tych much á v tych krolow ziemſkich/ to ieſt v bogacżow ſwiátá tego/ iákie oni ſobie roſkoſzy á krotochwile ſtroią w páłacoch álbo w oſiádłoſćiach ſwoich. RejAp 176v; RejPos 82v.

»(nie) bogacz i (a, ani, nie) mocarz; (nie) mocarz a bogacz (świata tego)« (7 : 2): ty drzwi Pan otworzone cżynić racży/ nie bogacżomći/ nie mocarzomći zuchwáłym ſwiátá tego RejAp 39, 62v, 150v; HistRzym 64v, 97v, 98; żadny bogacż/ áni żadny mocarz tobie ták wiele dobrodzieyſtwá vcżynić nie może/ iáko then Pan/ gdy będzieſź w opiece ſwiętey iego. RejPos 39, 184v, 276.

»(krolowie, książęta) bogacże i narodowie a przełożeni świata tego« (2): krolowie/ kſiążętá/ bogacże/ y inſzy narodowie á przełożeni ſwiátá tego/ biegáli/ vciekáli [...] ſzukáiąc iákiego ráthunku á wſpomożenia ſwego w onym ſrogim zátrzęſieniu ſwiátá RejAp 64; RejPos 305.

»bogacz a obfitarz (świata tego)«: Coż też ty záſię cżynić chceſz nędzny bogacżu á obfitarzu ſwiátá tego/ gdyż ſłyſzyſz iż iuż Pan wziął ná opiekę ſwą tego nędznęgo Lazárzá/ przed drzwiámi twemi leżącego RejPos 162v.

»bogacze a opatrzyćiele miast i Rzeczypospolitych«: Dał tu ſznupkę onym bogacżom á onym opátrzycielom miaſt y inych Rzecżypoſpolitych/ iż zápomnieli onego miłoſierdzia ſwego y onego roſkazánia Páńſkiego RejPos 68.

Synonimy: 1.a. mocarz, obfitarz.

Cf BOGATY

BZ